Irati Elorrieta (Algorta, Bizkaia, 1979) fala amodo, é dicir, toma tempo para pensar o que quere dicir. Despois, lanza a bastante velocidade o que quere dicir. Tamén escribe amodo. Hai dez anos publicou Burbuilak, o seu primeiro traballo. Tívose que dar tempo para comezar a redacción coa suficiente rapidez. Pero camiña a paso rápido. Vinte anos despois da súa viaxe a Berlín, levounos con paso rápido ao seu barrio, a Wedding, e ao seu barrio de dentro do barrio: Gesundbrunnen. Detivémonos nunha desas bellísimas terrazas, tan frecuentes en Berlín, á última luz dun fresco día primaveral de maio.

O desarraigamento é un dos materiais literarios máis potentes que hai?

O outro lado do desarraigamento é a procura da identidade, e si, para min hai un material potente para a literatura, pero creo que hai outros temas que chaman a atención da xente.

Por exemplo?

Pois no caso da literatura vasca, por exemplo, ETA ou conflito armado claramente. Estes son os titulares das grandes letras.

É curioso o que di, porque moitos acusaron á literatura vasca de escribir pouco sobre o conflito.

Bo, é máis ou menos relativo, por onde o miras. Eu non creo que se escribiu moito, e creo que é un tema que ten gancho, non só en literatura.

Como vive vostede o tema do relato? A Patria de Fernando Aramburu, que vive en Alemaña, é un fenómeno que se produciu en España. Leuno vostede?

Non o lin. O libro estivo exposto nos escaparates das grandes librarías de Berlín. Quedei estupefacto ao ler nos xornais deica que Aramburu escribiu a primeira gran novela que fai o relato do conflito vasco. Un xornalista que non sabe nada do que escribe, repite e reproduce algúns contidos en función dos intereses doutra persoa. A maioría das veces nin sequera dámosnos/dámonos conta.

Tivo demasiado peso o conflito entre nós? Tamén en literatura?

Non diría que teña demasiado peso na literatura, en relación coa súa presenza e impacto na vida real. Aí si, no día a día, fíxoseme demasiado o espazo que o conflito ocupaba nalgunhas épocas. Durante anos sentín que houbera un gran bloqueo e logo un certo cansazo.

O desarraigamento non é necesariamente sinónimo do desarraigamento. Ou si?

Non ten por que ir ao mesmo tempo? Non penso nestes termos cando escribo. A aproximación que fago non é analítica nin conceptual. Non o escribín a partir dunha tese. Escribín sobre estes temas, ou preto deles, non sei, pero busco algo que me interese. Vexo a desorde e a procura en relación a esas palabras, e tamén un tipo de dor. Un tema que aparece no libro é como o personaxe está fisicamente nun lugar, pero coa cabeza noutro lugar, en Vietnam ou en Sopela… Mentalmente están noutro espazo. E iso é o cotián, non é algo que che ocorra de cando en vez. Está aí permanentemente e trátase de vivir con iso. Non sei si é un desterro ou un desarraigamento. É estar en dous sitios.

[Fai unha pausa longa] Non sabes si algunha vez vas sentirche como aquí, pero que é iso “como alá”? Non é só cuestión de espazo. Como alí é outra época, hai tres anos, hai dez anos… esta situación tampouco existe. É comparar con algo que apenas existe.

Por que che interesa o tema do desarraigamento?

Porque se crea unha tensión e non sábese quen es. Creo que os temas de identidade teñen forza literalmente: quen es, como vives… Aínda que non vaias a ningún sitio podes estar confrontado con esas preguntas, pero cando vas a outro sitio case non tes a oportunidade de estar confrontado. Son algunhas das preguntas que debes contestar.

Asocias o tema da identidade aos tempos, especialmente á sociedade líquida e móbil? Isto supuxo a tensión do desarraigamento?

É algo relacionado coa época na que vivimos, e por iso véxoo como material literario. Ao falar diso, vostede fala automaticamente da época na que vivimos. Creo que as historias desa procura de identidades son as que me interesan. Si sabes quen es, non hai historia. Para ter unha historia hai que facer unha procura. Si sábelo todo, non hai historia.

Pódense atopar diferentes maneiras de traducir o concepto do desarraigamento á literatura: unha podería ser a de recorrer á épica dramática, a outra de maneira máis sutil. Fixo vostede a segunda elección?

Si, creo que fixen esa opción con ese tema e con outros. Por exemplo, a relación de parella máis tóxica. Custoume porme aí. Contar grandes dramas ou épicos non é o meu estilo. Como facer, con todo, para manter a tensión, para manter a atención do lector? E non vou ao drama? Si quero ir por aí abaixo e levar ao lector comigo, onde me aloxarei? Ese foi o reto.

E atopaches ese equilibrio?

Non sei si atopeino, pero aí está a procura. Non tomei a autoestrada, fun por camiños pequenos, mirando a paisaxe. E aí está a loita: necesita un pouco máis, necesita menos? As decisións son continuas e ás veces moi pequenas. Esta frase é demasiado; si non a digo, poida que ninguén se decate de que estou a falar.

Inevitablemente había moita reescritura.

Si, estiven escribindo todo o tempo, arranxando, arranxando. Escribín varias versións. Algunhas das que se refiren á estrutura xeral, onde situar que, iso é unha cousa que probei moito. E outra cousa é, cando estou a contar demasiado, cando demasiado pouco.

Unha vez máis construíches unha novela urbanita. O espazo urbano ten unha gran importancia: París, Berlín… Pero tamén se pode dicir que, aínda que sexa urbanita, o interior da casa ten tanta importancia como o exterior.

Si, pero non foi consciente. Unha cuarta parte das escenas do libro teñen lugar nunha cociña. E ademais da cociña, hai moito interior. Con todo, é certo que a cidade está moi presente. Eu creo que neste libro non ten moito sentido a dicotomía entre o espazo público e o espazo íntimo. A relación é dialéctica. En casa entra o mundo, e viceversa, podes estar fose e concentrarche en ti mesmo. Eu creo que hai cousas que non ocorren no plano da conciencia e que toman outro camiño. A cita que abre o libro di que as xanelas son os sentidos dunha casa. No momento en que pos as xanelas nunha casa, entra o mundo. Nesas escenas que teño nos espazos interiores hai xanelas. As xanelas están abertas. Non vexo o interior nin o exterior separados.

Un paralelismo: a literatura pode ser unha xanela de entrada á vida? É dicir, a literatura e a vida son inseparables?

A literatura é unha xanela para contactar con outros espazos e tempos. O enlace que fai unha xanela é de dobre dirección, e a literatura tamén nos pon en contacto co interior.

Pasaron dez anos desde que publicaches o libro Pompas. Tiñas claro desde o principio que ía ser a novela Neguko argiak?

Desde o principio sabía que era unha novela e que non era outra cousa. E ao instante deime conta de que me meteu nunha gran lea, pois tivera nenos e a vida que levaba impedíame escribir unha novela. Escribir unha novela require entrar e estar aí dentro. Estar e estar… Baixa a auga. Eu entraba e saía, entraba e saía… Así non se podía escribir unha novela, pero era unha novela!

Non sei si usas Twitter, pero Iñigo Aranbarri escribiu nesa rede social: “Desde o detalle até o cadro coral da xente que busca refuxio, a beleza da novela de Irati Elorrieta Neguko Argiak”. O comentario consta de dous apartados. Que opinas?

Eu non teño Twitter, pero enviáronmo os que teñen Twitter. Con tan pouco non podería describir o fondo da novela. Polo menos estou de acordo.

E coa segunda?

-Gustoume que o calificativo fose estraño xunto á beleza. Non sei de onde o di, pero a min gustoume lelo. Gústame a combinación. A beleza pode ser de moitas maneiras, e vivimos nunha sociedade onde a beleza é unha e a única. E a xoia non a boto de menos aí e por iso gústame. Suxire unha beleza que sae do canon. No tempo que vivimos, o concepto de beleza está moi estandarizado, e gústame que sexa algo que saia de aí, e que sexa belo.

Na época en que publicaches as burbullas, empezaron a utilizar a denominación da xeración Erasmus para nomear traballos de varias escritoras novas. Unha polémica xurdiu no mundo da literatura. Que lectura fas despois dunha década?

Como non vivo en Euskal Herria, non podo saber ben que se falou fóra dos medios de comunicación. Fáltame información. Supoño que os que se deron por aludidos, e tamén eu dixen que falarían entre eles. Pero eu non fun parte diso. Creo que máis dunha persoa utilizou esa etiqueta, e non todo o mundo usouna coa mesma intención. Sentín ofendido e sei que non fun o único. Teño esa información. Recibíronnos como unha xeración descrita de Ironia, e si sentíchesche ofendido, quizá tómenche como alguén sen sentido do humor. Hai declaracións que non se fixeron desde o respecto, e non sei até que punto, despois de dez anos, repasouse ese tema, ou se repensou, retirouse algo… A min non me chegou iso, polo menos. Pero parecía que unha xeración escribía libros seguindo unha receita. E podo ser membro dunha xeración, non teño ningún problema con iso, pero eu non o escribín seguindo unha receita, nin Pompas, nin Luces de Inverno. Non vexo a graza de expolo así: vin un ataque detrás desas palabras disfrazadas de ironía.

O tempo demostrou que sodes membros desta xeración quen percorrestes camiños moi diferentes

Eu creo que si, e creo que non saíu o tema. E hai algo así como unha espiña.

Puideches desarraigarte coa literatura nalgún momento?

Non, non a tiven. Sucedeume pensar que escribir era para min unha cousa secundaria. Non me confesei a importancia de escribir para min. Hai un momento en que me dou conta de que non é un segundo plano e saqueino do caixón e púxeno en primeiro plano, porque así sentía. Nunca me apartei do todo, nunca me cansei de escribir, pero non souben recoñecer a importancia que tiña.

“Á fin e ao cabo, esta vez tampouco sabe o que está detrás”, di o narrador nun momento. Irati Elorrieta A que lle persegue na literatura?

Eu tampouco se que busco, tenteo, dando rodeos. Alternando os períodos guiados pola intuición cos de reflexión, fun descubrindo no proceso cales son as cousas que se repiten ou as cousas que están no texto. Como contar esa simultaneidade de espazo e tempo, ou como contar algo sen dramas pero con forza, o tema da resistencia, como unir as historias de todos os personaxes ao corpo do texto e esas moitas voces que están dentro de min. A escuridade foi o punto de partida, e aos poucos foise abrindo camiño cara á luz. Entendo a literatura como o intento de dar forma a algo que se escapa do visible.

Que marca deixa a literatura en xeral na túa vida?

Eu non podo imaxinar a vida sen lela. A literatura é unha forma de vivir, tanto escribir como ler. Non podo separar a vida da literatura; é unha maneira de estar, de mirar as cousas. A min dáme equilibrio. Cando a canle da literatura está aberto xa non podo imaxinar a vida sen ela. A literatura tamén deixa marcas que non son abstractas cando vai moi unida á vida: o proceso de escritura deste libro deixoume marcas físicas na pel. A pel é o límite do noso corpo e sufriu reaccións violentas.

Hoxe en día non hai distancia neste mundo global, todo e todos estamos interconectados. Vostede ve a literatura vasca, estando aquí, desde a distancia ou non?

Vexo a distancia con respecto á xente que está na literatura vasca, pero seguro que a vexo máis próxima que moita xente que vive en Euskal Herria. Moita xente vive en Euskal Herria e non lle interesa nada a literatura. Eu sigo a literatura vasca, o que se publica, leo as cousas… Nese sentido non teño distancia. Pero non sei o que a xente fala deste libro ou del. Iso non podo, pero si o que recollo dos medios de comunicación e o que eu leo.

E do que recibes, que ves agora?

Vexo unha gran diversidade. Vexo a diversidade nas xeracións, nos temas, nos xéneros que se elixen, en case todos os sentidos. E penso que iso é bo.

Cal é o recuncho máis literario de Berlín para ti?

Hai máis dun, pero sobre todo o metro. Gústame ter a antena colocada no metro. O metro é moi literario. Eu, sobre todo, viaxo en bicicleta, utilizo pouco o metro, pero vou moi atento.

Cambiou moito a paisaxe do metro desde que chegou vostede a Berlín?

Creo que a situación dos que piden diñeiro no metro deteriorouse, e que cada vez son máis. Agora hai moito máis turistas, fai 20 anos apenas había turistas aquí.

Segue Berlín gardando historias, novelas, para ti?

O que escribo agora non está en Berlín. Igual necesito descanso, ou non sei… Pero sigo escribindo.