Seis anos de consulta e non pódese tomar a imaxe do que lle pasaba ao paciente. Os pacientes que falaron temas lingüísticos no primeiro ano de terapia –Madariaga chamou á testemuña anónima no libro Jakilea– e os psicoterapeutas, pero de forma somera. Tras seis anos con Jakila, o terapeuta descubriu que Jakilea tiña as mesmas consecuencias psíquicas e emocionais que sofren as vítimas de violacións ou malos tratos. Entón preguntoulle directamente si de neno fora violado ou maltratado fisicamente. O sabio di que non. Á seguinte cita, Miguel Strogoff non sabía que dicirlle ao terapeuta. O respondeu: “Que che pasou cando tiñas 5 anos?”.

A esta pregunta, que respondeu o Coñecedor? Até os 5 anos viviu en eúscaro. Empezou entón na escola, completamente en francés. O profesor díxolles aos pais que debían deixar o eúscaro á marxe e que ao neno faríano en francés, xa que o eúscaro non servía para nada. Así o fixeron o meu pai e a miña nai. A excepción foi a avoa, que lle dicía continuamente que falase en eúscaro na súa casa. A ruptura foi brutal: cos seus pais e na escola, non podía utilizar o único idioma que sabía, obrigáronlle a usar o idioma que non sabía. O propio coñecedor diralle ao psicoterapeuta que pasou case dous anos mudo, sen poder sacar palabras da boca, nin en eúscaro nin en francés. O psicoterapeuta cualifica de violencia prohibir a linguaxe. Madariaga, autor do libro, explicará mediante metáfora como se produciu a ruptura lingüística e a extirpación da personalidade. O neno atópase inmerso nun baño emocional e lingüístico no ventre da súa nai. Este apego segue existindo despois de nacer, coa nai, ou cos máis próximos. A etapa de 3 a 6 anos é moi importante, xa que os nenos e nenas comezan a estruturar a fala. Pois ben, si nese período de vida quítaselle a lingua ao neno, pódeselle producir un trauma moi severo. Seguindo a metáfora do psicoterapeuta, o neno foi sacado do baño de linguaxe e emoción e sometido brutalmente a outro baño que non ten a mesma temperatura.

A psicoterapeuta Marie-José Sibille sabe do que fala. Afeito traballar con nenos adoptados do estranxeiro, coñece os traumas pola súa lingua. Non se trata de exemplos parecidos, xa que a eles non lles están prohibindo falar a lingua, pero o certo é que os novos pais non coñecen a lingua do neno e o neno non escoita a lingua orixinal á súa ao redor. Esta experiencia axudoulle a desatar o nó de Jakilea. Cantos e cantos casos como o que sabe hai na comunidade vasca? E cantos deles non foron tratados?

O sufrimento corporal

Madariaga hai pouco en ARGIA (2.647 ppm, 9 de xuño de 2019) Dabid Anautek (cadeas rotas do eúscaro). O autor do libro Memoria da opresión lingüística) lembrou o seguinte: “Anaute menciona que ver as consecuencias da prohibición lingüística ou da ruptura non é como ver un charco de sangue nunha guerra. Os síntomas non son espectaculares e cústanos relacionar o que sucedeu cos síntomas”. En canto a síntomas ou efectos físicos, por exemplo, extirpáronselle as amígdalas ao Xacobea a través da intervención. Tivo problemas na voz e na respiración. É unha longa lista de consecuencias emocionais. Jakilea menciona a vergoña moi a miúdo, sentía vergoña de ser vasco. Perdera a autoestima. Estaba furioso. Tiña medo de falar en euskera como en francés. Tería un reparo ou un castigo se falaba mal nun idioma e no outro. E sentiríase culpable de obter na escola algunhas notas mediocres ou de non aprender un idioma ou outro, por non poder satisfacer os desexos daqueles a quen amaba. Viviríao como un feito illado, sen imaxinar nunca que a causa do seu sufrimento é o social.

Como superar o trauma?

Madariaga sabía que Jakilea estaba de terapia, por encargo do propio Jakilea. En determinado momento chegou a dicirlle que, grazas á pregunta do terapeuta, contara isto e aquilo, que se trataba dunha explosión. Aos 5 anos comezou a contar o sucedido e ese inicio púxolle en camiño cara á curación ou o benestar. Porque é o que o terapeuta vai dicir, que hai que pór nome á enfermidade, o paciente debe saber que lle pasou. O coñecedor darase conta de que foi un ataque, que foi provocado pola opresión lingüística, que vive nunha lingua anormal. Empezará a dar sentido á súa historia, empezará a quitar de encima a sensación de culpabilidade, aos poucos irá superando a vergoña. O Xacobea dálle nome ao Trauma e tamén ao terapeuta: o colonialismo.

Nunha entrevista concedida a Madariaga, o propio Jakilea cóntanos que tiña unha personalidade golpeada: “Son X e nun momento convertíchesme en E. Pensei no que era, porque un instante despois de perder a miña personalidade, dábame por vencido, para ter un susto amado. E agora de novo hullando Xra, a miña nenez, volvendo unirme a ela”. Non soubo durante moitos anos o que era ela, X? E que? Agora ten claro que ten a necesidade de construír a súa identidade, de recuperar o que era na súa infancia. Despois de pór o nome ao Trauma, empezou a recuperar o eúscaro e achegouse ao que el chama X. O coñecedor non utiliza o verbo ‘nahi’, senón o verbo ‘behar’. Necesita recentrarse. Madariaga coméntanos que sente a perda como a amputación dun membro e que decidiu recuperar a mutilación, cosela de novo ao seu órgano. Ademais de recuperar o eúscaro, está ao transmitir aos seus fillos e fillas. Tamén empezou a falar en eúscaro cos seus pais. Achegouse á cultura vasca porque, como el di, sente a necesidade de sentirse parte dunha sociedade. Así mesmo, declarou que se está salvando a si mesmo, para non crer que se está tentando salvar o eúscaro. Está seguro de que si non atopase a causa das dificultades que tivo na súa vida, si ao cabo de cinco anos morrese, vítima dunha enfermidade, dun fracaso no seu traballo, ou algo polo estilo.

Pódese vivir un falante oprimido sen trauma?

Falando de superación do trauma, como se pode conseguir si os falantes oprimidos viven a diario os traumas lingüísticos que teñen dificultades para facelo na súa propia lingua? O coñecedor non podía vivir en francés, pero no camiño de regresar á comunidade lingüística da súa infancia está a optar por vivir nunha lingua minorizada. Madariaga diranos que está a facer o seu camiño aos poucos, é dicir, o seu obxectivo non é salvar o eúscaro, senón salvarse a si mesmo. En casa case sempre fala euskera e na rúa ten o costume de falar a primeira palabra en eúscaro. Con todo, aínda non ten a capacidade de vestir a capa dun súper heroe. Falará en eúscaro co cidadán atopado na rúa Maulen, pero se responde en francés trasladarase inmediatamente a ese idioma.

O coñecedor sufriu na súa soidade, sen posibilidade de darlle unha dimensión política ao que lle sucedeu. Para Madariaga foi un agasallo ter a oportunidade de contar a historia de Jakiña. Son moitas as persoas que viviron (e viven) traumas duros, pero Jakilea tivo a oportunidade de traballar co terapeuta, e así o afirma Madariaga: “O Jakile viviuno no seu recuncho, cría que lle pasou a el só. Ese sufrimento hai que compartilo e socializarlo todo, porque todas esas dores son normais. Todos os membros da comunidade vasca, desgraciadamente, vivimos e vivimos todas esas emocións ás que se refire o Sabio, tarde ou cedo, con máis ou menos intensidade. É a situación actual, a análise actual. Estamos a vivir o glotocidio aquí e agora”.

Ainize Madariaga preguntando ao suletino que viviu o trauma lingüístico sobre o sentimento de culpabilidade

En que sentía vostede a culpa?

Na infancia... Cando ves as cousas mal, non funcionan ben...

Sen unha resposta que eles poderían amar diante dos seres queridos?

Si, iso é; si falo, a resposta non chegará nunca. E pensaba que era a miña culpa as cousas que se sucedían: non me estaba ben en eúscaro, si non estaba ben na escola... Todo faltábame! Todo! Todo o meu delito! Todos por iso, rexenta, pais e nais por iso, institucións... Todos. E eu coxa ese sitio, esa maneira de facer, eu sempre ogendant, eu fago sempre mal, a stratégie de l’échec. E eu collera ese xogo sobre min e había que repetilo!

A
psicoterapeuta Marie-José Sibille, sobre a gravidade da ruptura lingüística

“Como vimos noutros pobos ou rexións: é algo máis alá da persoa, máis aló do individuo. Hai un elemento realmente colectivo. E é moi irritante como se lle trata. Bo... aínda hoxe é irritante como se aborda o problema, ou mellor dito como non se chega, como se esconde. Eu, que non me afecta de ningún xeito (en fin, máis aló da empatía e o confuso recordo da miña avoa), sinto completamente indignado polo que pasa. Como se trata todo isto a nivel político, de verdade. A sabio fala de colonialismo e ten toda a razón, vese tal violencia! E estou seguro de que hai moitas persoas que viviron o mesmo problema”.

Ainize Madariaga, sobre como aliviar a dor

“Para desafogar a inquietude dos falantes da comunidade vasca, hai que empezar por nomear a enfermidade, tomando conciencia da existencia do mal. Para realizar este primeiro paso é necesario o apoio que implica a resiliencia, xa que o recoñecemento é fundamental para atopar a cura. Lembremos que no sexto ano da Psicoterapia o Coñecedor puxo nome á enfermidade que padece. Isto mostra a vaguedad en que se atopa e a verruga que ten as súas raíces coma se fose unha calicha. Así pois, Jakilea móstranos como se ve a si mesmo: os dous brazos no alto e o sorriso no rostro. Así, non podemos negar que, aínda que a opresión non cese, a designación do mal, primeiro, o dar sentido a esa inquietude, logo, e, con axuda da creación, a aprehensión das saídas ao sufrimento, pode aliviar ao individuo do cotián, e realmente aliviáronlle ao Coñecedor”.

“A comunidade afogada. Trauma do falante: diagnóstico e paliativos” (Ainize Madariaga Muthular, UEU).