O verán de 1981 tróuxonos unha pequena sorpresa. Dentro do programa anual que o Concello publica para anunciar os sanestebanes de Bera, no suplemento que tamén se lle chama Berako Oihua, xunto con textos escritos sobre hunta e aquilo por parte dos veciños amantes da lingua, chegou un vello escrito en eúscaro, sen ningunha nota, nin quen o introduciu, nin de onde era tomado, nin por que entraba nel: “Uscaldunac gara ezquero, nas salas arquitectónicas somos guciyec, uscaraz esplicatcia pareceunos, cheo de respecto, hoxe tratatcera duayen asuntuba, elcar obequi adituric, acertatceco. Aiñ andiya e importantia é, ao noso entender, a asunción que temos na arte do escu, onde as acertatciac ou utseguitiac ecarri biartio Veraco, probechu larriyac ou calte lastimagarriyac”.

Era un texto antigo, si, de 1822, data na que chegou, pero tan anello e coa fotografía do orixinal podíase ler con facilidade. Nun eúscaro belo e, ademais, non era un texto relixioso, xa que o seis asinantes propuñan os criterios a ter en conta para a elección da barbeira local (o médico): “Trátase de Barberá. Trátase, a saúde ou a eriyotcia delituosa dá oficiyo aduba artaz…”.

Vinte anos despois veu o traballo Textos históricos da Administración civil de Imanol Treviño, unha extensa colección de textos escritos en eúscaro ao longo da historia, a procura do investigador e o resultado dunha rica recompilación. No arquivo municipal de Bera tamén se atopaban algúns deles, pero non o que aquí se menciona.

Non se sabe exactamente en que ano a bibliotecaria da UPV/EHU estivo a explorar a colección de documentos do Concello de Bera. Sen dúbida, isto que agora trouxemos a colación non sería cos demais, porque el fíxoo mirar. Onde estaba ou quen o tiña? Actualmente atópase no arquivo de Bera, tal e como puidemos comprobar posteriormente.

Curiosamente, a estas alturas dos sanesteban non percibimos o eco deste manuscrito que hai case corenta anos entrou en todas as casas do pobo. No Depósito de Clásicos da web Armiarma non aparece, e nos demais tampouco vimos rastro diso. E decidimos publicalo.

Dirixido a toda a cidadanía, tanto propietarios como inquilinos

Seis homes asinan o texto. Tres deles eran servidores da igrexa, o párroco do pobo, Juan Estevan Irazoqui, e dous sacerdotes do pobo, Martín Josef Hualde e Juan Esteban Garmendia –en canto á escritura, este é o autor–; un do tres restantes, militar, que posuía un grao bastante alto, Gregorio Echegaray, e os outros dous, Garevan Echenxipia, o fillo maior do palacio.

O seis congregaron os seus nomes e dirixiron unha declaración conxunta a todo o pobo. “Alcate, Rexedor, Veciño e Veracuac”. É dicir, o alcalde, os concelleiros e o resto da cidadanía: os propietarios da casa (veciños) e os que non teñen casa propia, os inquilinos (habitantes).

A pesar de ser un texto civil, no estilo retórico, o escrito cheira a predicación, coma se dispuxésese a lelo desde o púlpito, pero lendo o que pon nas primeiras filas está claro que era para outro foro de debate: esta sala debía ser a sala da Casa Consistorial. Precisamente alí reuníronse para celebrar a reunión da Asemblea Xeral, tal e como se constatou noutro documento de arquivo.

Barber bo, solteiro ou non

Os asinantes pensaron que tiñan que facer algo antes, dado que o pobo de Bera tiña un serio problema: o médico da localidade, Juan Manuel Moleda Lostra de Zugarramurdi, faleceu inesperadamente nova. O que enchía o seu buxán tiña que ser rapidamente elixido. A morte do doutor produciuse o 26 de decembro de 1821 e o escrito é do 12 de xaneiro.

O médico, que xa era viúvo, parecía ter ao menos unha nova filla ao seu cargo. Ao parecer, no pobo algúns pensaban que esta circunstancia debía ser tida en conta para elixir á nova barber e que habería que traer ao médico solteiro para que fose tamén veciño do orfo –viaxeiro para a vida–.

Os asinantes do texto recoñecen que tamén se unen á vontade de axudar á pobre filla, pero consideran moi perigoso confundir este desexo de axudar co procedemento de elección do médico. Na súa opinión, habería que ter en conta outras razóns. En certo xeito, había que garantir que fose o que se ocupase da saúde dos cidadáns, e sobre todo un bo médico: “…un barber yaquintsu, practicu e experimento, e nos hospitais de albacione múltiples icusi e icasi tubena”.

“Necazale miserable desencadeado mediyoric”

Ademais, os asinantes infórmannos sobre a situación das arcas municipais: “É Eguiya: a ribeira é pobre arquitectónica: demborac, coa nosa desgraciya, tristiac dire. Envidiya andi a algúns distritos como guc Erribera aldeco Beira, si nas ceñas a renda é boa, eztire gutiyago Barber onac e famatubac: como son en Caresa, Tafalla, Peralta, e guisa unetaco bertce anitca. Écin compara guitezque erriya equin onzas.”

A desfeita económica que o Afrancesado (1808-1814), que aínda sufría, provocou na comarca, foi citado en máis dunha ocasión por historiadores do exterior e do pobo.

Así, aparecen na defensa dos pobres. Hai que elixir un bo médico, que estea ao alcance de todos os cidadáns. Os ricos non se preocupan tanto, si poden, pero os que non teñen: “O ben de Cé na ichi, si en Biartce hai un bo Barber, o Ecarrico du campotic polo menos, un miserable biño necedor será mediyoric”.

En eúscaro, para entendernos mellor

Deixando ao carón os matices que nos achega o texto, os asinantes fannos unha dura declaración no mesmo principio do escrito, bela e cruel.

En concreto, na introdución do texto xustifican por que decidiron dar explicacións en eúscaro: “Uscaldunac gara ezquero…”. É dicir, decidiron falar en eúscaro, para entenderse mellor, xa que o eúscaro lles daba a seguridade de non ter malentendidos entre eles. Sentían obrigados a explicarlles en eúscaro, pero “cheos de respecto”, porque sabían que non era norma –que era diferente–, e porque non querían que ninguén lles botase a luva.

Logo dirache que algunhas das persoas de hoxe en día, supostamente sabias, deixáronnos aquí durante séculos podrecer o eúscaro nun recuncho, que o eúscaro se utilizou cada vez menos pola nosa vontade, pola nosa propia vontade, “porque o pobo non aprecia tanto o eúscaro”, como dicía Gandiaga.