Creámosche en Oteiza, Navarra. Xunto a Estella.

A nai veu a Oteiza para fundarme no pobo natal do seu pai. Logo volvemos a Zaragoza. A nai volveu quedar embarazada. O meu pai quería un neno e a miña nai quería que llo dese. E fixo o seu quinto fillo, un neno. Despois, cando eu tiña tres anos, cando pasou o castigo da guerra, déronlle á miña nai varias opcións para elixir un pobo en Gipuzkoa. Un deles, Lazkao. E elixiu a que máis lle conviña. A miña irmá maior tiña 7 anos, eu 3, 1 ano. E foi profesor na escola de Lazkao. Pero ao catro e media, cando terminaba a escola, collía a uns nenos, catro ou cinco, e ensináballes a ler e escribir en eúscaro, e ensináballes algunhas cancións.

Creciches en Lazkao.

Si. Alí fixen a miña primeira clase. Aos 10 anos fun a Ordizia ao colexio e aos 14 ás monxas Montpellier, a Donostia, ao barnetegi. A miña nai dicía que todas as mulleres debían ter un oficio, que non podiamos esperar a que o home nos dese o diñeiro. Que necesitabamos a nosa liberdade. No noso pobo, en Lazkao, eu fun o único que estudaba na miña idade. A nai tiña ideas, por aquel entón, por exemplo!. En San Sebastián, estando en Montpellier, fixeron a residencia para preparar ás andereños. Alí estaban Pakita Arregi. Estiven en Haiekilan. Das primeiras. Logo fixen un ano con Karmele Esnal. Tamén coñecín a Elbira Zipitria. E Tolaretxipi, e Alemáns… Había outro que vendía xoias en San Sebastián, moi amigo de Elbira Zipitria.

Estiveches un ano á beira de Karmele Esnal. A señorita era quen.

Débolle moito a Karmele. Tiña case un centenar de nenos no solo. Non había mesa, facíano todo sobre os seus xeonllos. Facíao todo á vista, vivamente, matemáticas e todo. Os dun e os de dez, as follas por onde e por onde, e si quitámoslle a folla a unha planta, quitámoslle un pouco de vida… Todas esas cousas déboas a Elbira e a Karmele. Gardei un caderno con Karmele, cheo de cancións.

E despois diso, cando empezou a traballar como profesor?

Despois de 14 anos de clase, bacharel e reválida… aos 18-19, traballaba, pero non na escola nacional. Non me opuxen. Soñabamos que tiñamos que facer algo para o pobo. Para o País Vasco, para dicilo claramente. Tamén criamos que a ikastola salvaría o eúscaro. Eu habíao interiorizado moito. O meu pai non estaba contento porque traballara moito para pagarme os estudos en San Sebastián. Quería todas as vantaxes de que o meu pai traballase na escola nacional. Pai, enfurecido, botando lume. Mamá, contenta. Fun sacado da casa. Non era agradable. Pero o meu desexo era facer algo para o pobo, para o eúscaro. Estudei maxisterio e, un ano, fixen prácticas con Karmele Esnal en 1963-64. De alí funme a traballar á ikastola de Andoain. Dous anos en Andoain, e quixen ir á universidade a aprender máis. Quería aprender sobre o debuxo do neno para coñecelo mellor a través do debuxo. Deime conta de que Karmele Esnal miraba moito os debuxos dos nenos. Naquela época había un Albisu no cárcere, un dos primeiros de ETA, e o seu fillo sempre debuxaba a casa e a xanela cunhas barras. Así vía ao seu pai. Karmel fíxomo notar. Sobre o debuxo e os coñecementos pedagóxico-técnicos e moi rápidos eran os cataláns, e recordo que estiven dous veráns en Loyola (Azpeitia) no curso.

Que ambiente vivíase en Lazkao naquela época, naqueles inicios ou mediados dos 60?

En 1964-65, un novo sacerdote veu a Lazkao: Hiazinto [de Fernando] Setien. Había un Imanol, cura. En Nadal, sacabamos o belén vivo e cantabamos cancións. Un ano puxemos a un home nunha vella cabana. E a nosa nai dicía: “Olentzero…! E non viñeron!”. [Gardas civís] A nai, de medo. No pobo, xente da idade da nosa nai, con medo e contento. As dúas. Nunca esquecerei iso, a imaxe de Olentzero que volveu a Lazkao. Porque facían o Olentzero alí antes da guerra. Foi a primeira vez que o sacaron da guerra. Era cando veu Jacinto. Ao ano seguinte, tres Olentzero saíron dos seus respectivos barrios e reuníronse na praza. E aos poucos Olentzero foi collendo forza.

Vostede quería ir á universidade.

Con esa idea funme a Pamplona. Pola mañá traballaba na ikastola e pola tarde estaba na universidade. Pero pensei que era demasiado facer as dúas cousas á vez. Non era capaz. Un día, en febreiro, veu alí a miña nai, dicindo que chegaron os gardas civís a casa de Lazkao e que tiña que marcharme. Naquela época había moitas persoas que empezaban a torturar. Era tempo de torturas. A época de Franco. 1969. Imanol, cura en Lazkao, meteu á nosa nai no coche e tróuxoa a Pamplona. Tamén chegaron ao meu lugar de residencia en Pamplona, pero dous mozos retivéronme. Levaba dous días nunha casa. Despois conducíronme a través de Valcarlos.

Chegaches aquí, a Iparralde. E aquí?

Necesitaba papeis para estar aquí, papeis de viaxeiro en tránsito. Por iso, tiña que ir a París, ensinar o meu pasaporte –sempre tiven o pasaporte, desde pequeno–, e ensinar que tiña estudos. Fun, tiven o papel e volvín a Donibane, collín as maletas e funme a París, onde tiña familia, tres irmás e un irmán da miña nai, que foran de Zarautz a traballar a París. Eu non sabía francés. Escribía algo, pero non era gran cousa. Sentíame estraño en San Juan de Luz, estraño. Nese tempo, Lázaro Arandia [o marido de Argitxu Noblia naquela época] veu buscarme.

Contóunolo a propia Argitxu Noblia en ARGIA (núm. 2201): estaba a buscar a alguén que puidese coidar dos nenos en eúscaro.

Tiñan tres fillos. O marido de Argitxu era de Amezketa, bertsolari. Eustaquio, o Itsasondo, tamén bertsolari. E os dous refuxiados. Eustaquio coñecíame a min, á miña familia e a todo o mundo. Coñeciámonos/Coñeciámosnos de Lazkao. Así, cando Argitxu dixo que necesitaba alguén para casa, Eustaquio deulle o meu nome. Empecei na casa onde vivía Argitxu. Durmía en casa dos nenos, facía 24 horas. Estabamos no barrio de Polo, en Baiona, na casa Vila Espiñal, xa que a principal era de Aurizberri. A familia foi Urtasu. Argitxu tiña tres fillos, pero era aínda un pequeniño no berce. Por outra banda, naquel momento había ambiente de catecismo e misa en eúscaro, había sesións. Cando Argitxu asistiu a estas reunións, estiveron alí con Muñoa, Gallastegi e Etxebarria. O tres traballaban na oficina do soto. Eran do outro lado e sabían o que era o mundo das ikastolas. Vivían en Biarritz. Muñoa dixo: “Catecismo ou misa en eúscaro? Gustaríame unha ikastola!”. Entón dixo Argitxu: “Hai unha señorita na miña casa”. E así chegaron tres nenos máis a Vila Espiñal. Ese tres e Argitxu foron cinco nenos ao principio.

Reuníronse máis nenos. Como fixestes ese camiño?

Naquela época, no Estado francés, tiñas que deixar aos nenos na escola a partir dos 6 anos. Até os 6 anos, podías facer o que querías. Argitxu tapou ese embigo. Argitxu era de aquí, coñecía a moita xente e, cando alguén tiña un pequeno fillo, dicíalles: “Ouza, por que non traedes ao voso fillo á ikastola?”. Así funcionou Argitxu, e eu empecei a coller inmediatamente aos irmáns daqueles primeiros nenos en Vila Espiñal. Pero non era unha casa decente. Os nenos subían e baixaban a escaleira, non era posible. Pasamos ao despacho de Enbata, na rúa Cordeliers, no primeiro piso.

E como foi?

Gallastegi tiña unha perspectiva inmellorable. Díxome: “Abriremos a ikastola en San Juan de Luz”. Pregunteille: “En San Juan de Luz? Tirrit!”. Así llo dixen. Ela di: “Eu vou emocionar unhas portas concretas e vas ver”. E é verdade que un ano máis tarde abriu a ikastola en San Juan de Luz! Tes que saber que porta é a que che emociona, como cha explico. As cousas son así.

Di vostede que Gallastegi tiña unha gran perspectiva.

Si. Ela dixo: “Hai que abrir tres ou catro ikastolas ao ano enteiro”. E Garat e esas xentes: “Pero como non podemos pagar aos profesores”. E Gallastegi dicíalle: “Hai que abrir as ikastolas en todos os pobos”. Algúns pais ausentáronse, tiñan medo. Doutra banda, os nenos e nenas necesitaban a escola francesa en seis anos, sen a ikastola. Era un gran compromiso. E como pagar as ikastolas e os profesores? No verán entrabamos no paro para que o Estado nos pagase! Pois si! Tiñamos unha gran débeda, e debemos ao señor Bayrou [François] entrar no sistema francés. Non gañamos moito na ikastola, o espírito non era moito para gañar, por exemplo… Tiñamos outro espírito, e faciamos unha cantina, limpamos a ikastola… Como no outro lado, así seguín eu aquí nos primeiros anos, en dez ou quince anos.

E agora, como é a situación, como ves o mundo do eúscaro nesta parte de Baiona?

A situación foi moi cambiada. Hoxe en día, non hai festa de Baiona sen colchos, sen cantos de Baiona, sen Karrikaldi… Sen eles é imposible. Sen o Olentzero e as ikastolas e o tallo, hoxe en día é imposible. A ikastola trouxo un espertar. A ikastola abriu camiños tremendos. En algures, o solo estaba disposto. A ikastola fixo concienciar á xente, mobilizala, espertala. Hoxe en día, os nenos e nenas que pasan pola ikastola senten euskaldunes, teñen outra perspectiva de facer as cousas e dicir as cousas.