Onde se gardan cando o réptil fai frío? Sabías que en Euskal Herria hai lagartos sen pernas? Ou que nunha especie de sapo que vive na nosa contorna son os machos os que coidan dos ovos fecundados? Por que os ovos teñen cores rechamantes? Cal é o tritón que só atoparemos nos arroios pirenaicos en todo o mundo? Estas e outras moitas preguntas foron respondidas por tres membros da Sociedade de Ciencias Aranzadi o pasado 18 de maio na zona do encoro de Leurtza, nun percorrido guiado de mañá e tarde para coñecer os seus anfibios e réptiles. Trátase dunha iniciativa especial organizada no marco do centenario de ARGIA.

Para pasalo ben e aprender fixemos unha excursión nos parajeos entre Urrotz e Beintza-Labaien. Os sapos e as serpes, pola contra, deron para máis. A miúdo pódense extraer grandes conclusións a partir de preguntas pequenas; só hai que mirar o próximo para dar unha explicación a moitas preguntas a nivel mundial. O foco, por tanto, situámolo nos pequenos animais que nos rodean e a cabeza no medio ambiente.

UN PERCORRIDO CHEO DE SORPRESAS

A primeira sorpresa dérona os lectores de ARGIA. Pediuse á revista que formase un grupo dun máximo de 35 persoas. No traballo con animais é necesario cumprir unha serie de condicións, e polo ben da natureza e da xente, convén non andar en grandes grupos. En poucas horas, con todo, o grupo xa estaba formado e decidimos formar un grupo doutros 35 para a tarde. Encheuse tamén ao instante. Un total de 70 persoas inscribíronse en poucas horas para a ruta de Leurtza, un bonito reflexo do interese que suscitou a excursión.

18 de maio. Choiva por arriba e por abaixo. E bastante frío. Pero os que se inscribiron non se acovardaron. As nosas cabezas abríanse de pao a pao cos ollos desmesuradamente abertos, as nosas palabras facíanse ouvir con asombro e o pelo comezaba a encanecer, e os nosos pais contestaban cun sorriso. Como fallar con este equipo!

Ander Izagirre Egaña, Alberto Gosá e eu, do Departamento de Herpetología da Sociedade de Ciencias Aranzadi, fixemos os labores de guía, e para comezar o día con forza, démoslles a primeira sorpresa aos asistentes: Na década de 1980 foi o propio Alberto Gosá quen descubriu por primeira vez o tritón pirenaico (Calotriton asper) en Leurza. 30 anos despois, puidemos comprobar que volvía estar presente. Atopamos un cachorro e un adulto no río pedregoso e sombrío, ao pé da parede do pantano. Pero, por que o tritón pirenaico en Leurza? Cal é a similitude entre os ríos pirenaicos e o de Leurtza?

O tritón pirenaico vive en arroios rochosos, ben oxigenados e limpos. É un anfibio que mantén a cola cando é adulto. Para os expertos, pois, o urodelo. Aínda que a construción do encoro destruíu parte do seu lugar de residencia, nas zonas onde se mantén o río aínda existen boas condicións para sobrevivir. Aproveitamos o Tritón Pirenaico para falar aos asistentes da conservación dos arroios e do cambio climático. Se a temperatura da auga sobe, manterá as poboacións actuais do tritón pirenaico? Ou desaparecerá? A pregunta quedou no aire. Comezaron as primeiras reflexións…

DA UHANDRA Á UHANDRA: PORQUE NON TODOS SON IGUAIS

Non foi o tritón pirenaico o único que atopamos con cola de anfibio. Tamén tivemos a oportunidade de ver o tritón palatado (Lissotriton helveticus). Pero, onde se poden atopar anfibios e réptiles nos días de baixa temperatura? Non necesitan calor externa para activalo? A maioría dos animais que atopamos en Leurtza atopámolos nos baixos de pedras e troncos, ao abrigo. A primavera é época de abundancia para moitos animais e están preto dos puntos de auga para ir pór os ovos, pero si fai frío, mellor ao abrigo. Baixo a mirada dos máis pequenos da casa, ensinamos como recoller e deixar os agochos dos animais, pedras e troncos, e que é un traballo dos expertos. Cada pedra ten o seu sitio, cumpre a súa función no medio. Tamén hai que aprender a deixar as pedras tal e como estaban.

O Uhandre palmeado macho desenvolve unha pequena crista nas costas durante a época da prole; se algúns quedaron asombrados ao ouvilo, foi fácil ver como abriron os ollos ao atopar o agarimo común (Alytes obstetricans). De feito, o sapo máis antigo de Europa ten algo que contar: leva os ovos fecundados colgando das súas patas traseiras. Para o asombro de moitos dos que se atopaban en Leurtza, o macho é, ademais, o encargado dos ovos nesta especie, o coidador. Houbo quen dixo que o home (os homes) debería tomar exemplo de iso… porque a natureza nos ensina moitas veces que non todo ten que ser mirado polos ollos do home. O medio ambiente é moito máis diverso.

Desgraciadamente, ademais da pequeñez do agarimo, tamén tivemos que dar conta das súas debilidades. Esta especie, protexida en Europa, conta con boas poboacións no País Vasco. Non parece que haxa un grao de ameaza evidente para desaparecer neste momento, pero ao noso ao redor hai feitos que dan razóns para pensar o contrario. Alberto Gosá puxo o exemplo de Madrid. Alí, un fungo, que tivo a oportunidade de quedar en casa debido ao cambio climático, destruíu en poucas semanas toda unha poboación de carie. Métese na pel e mata o animal. Este fungo atopouse nas nosas montañas e, por tanto, teremos que mirar con atención ao futuro.

Aos participantes na ruta guiada explicóuselles que o grupo de vertebrados que tiñan ante si, o de anfibios, é o máis ameazado do mundo, e nos últimos anos está a sufrir unha clara decadencia global. A capacidade destas especies para respirar pola superficie fai que a pel sexa suave e fácil de atravesar. Os cambios que se producen na contorna (herbicidas, pesticidas, contaminación, cambios climáticos…) aféctanlles directamente. Isto tamén fai que estes pequenos animais sexan excelentes bioindicadores da nosa contorna. Se queremos moderar a saúde da nosa natureza, teremos que mirar máis a miúdo aos anfibios. Eles son os primeiros en sentir o cambio e, desgraciadamente, tamén os que o notarán.

Da realidade ás lendas: SAPOS E HUEVAS

Á parte do paroxismo, vimos máis sapos. O sapo común (Bufo spinosus) tamén fixo a súa aparición. Estaba enroscada nun buraco do solo, baixo a pedra, e os seus ollos de vermello vivo miraban a nós. Foi unha escusa para falar da migración dos animais, das súas estratexias reprodutoras, das diferenzas entre os seus dous sapos... e da súa escura reputación. Quen non ouviu nunca que os sapos teñen veleno ou ouriñan aos ollos? Lendas e crenzas da cultura vasca e de fóra difundiron este tipo de crenzas...

Mencionando as lendas, apareceunos a especie que se nos apareceu ao final do día: a salamandra común (Salamandra salamandra), o anfibio relacionado co lume, a morte e o inferno. Amodo, tranquilo, camiñaba con toda seguridade, coa súa amarela cor e as costas a raias negras, camiño do bosque. Foi un momento delicioso.

E RÉPTILES? ONDE ESTABAN Os RÉPTILES DE LEURTZA?

Vendo que o día anterior tamén foi chuvioso e frío, adiantouse aos asistentes que a esperanza de ver aos réptiles era pequena. Con todo, tamén baixo o ceo nubrado acumúlanse as calores suficientes para pór en marcha o corpo, como o lagarto sen patas que atoparemos en Euskal Herria, a sirauna. Como é iso? A sirena (Anguis fragilis) non é un tipo de serpe?

Moitas veces confúndenos a semellanza do corpo da siruna coas serpes, pero observándoo ben, descubrimos que é un animal do grupo dos lagartos. A diferenza das serpes, as escamas da parte inferior están separadas en máis dunha liña e as pálpebras cóbrense nos ollos. Con todo, o que máis chama a atención ao lector é que, como os lagartijas, teñen a capacidade de desenredar a cola. É dicir, se se perde o rabo, pode volver crear as sirenas, a diferenza das serpes.

Baixo as pedras apareceron o macho, a femia, o neno… e tivemos a oportunidade de diferencialos. Nos mesmos lugares tamén atopamos os lagartijas (Podarcis muralis). Tras explicar a diferenza que teñen co resto dos lagartijas de Euskal Herria, referímonos á forma de reproducirse. De feito, atopamos pequenos ovos de sugandillo debaixo das pedras. Se non queremos que se lles morra, hai que deixalos en paz e non tocalos. Estaban colocadas no sol, sobre os mollados altos de pedra. Non por casualidade, porque o lagartija mural sabe moi ben onde colocar os ovos que garantan o futuro dos seus xenes.

Durante o percorrido tivemos os ollos postos a pequena escala. Tiña os oídos ben abertos, o cerebro ardendo e as ideas reflexivas flotaban no aire. Neses pequenos animais que atopamos puidemos ler palabras tan grandes como o cambio climático, os modelos sostibles e a biodiversidade que nos chegan ao noso ao redor con frecuencia.