Euskal Herrian Euskaraz organizou, xunto ao manifesto, un vídeo-documental dun dez minutos de duración. Dos centos de entrevistas que o proxecto Ahotsak realizou a xente adulta, EHE recompilou chistes relacionados coa opresión lingüística. Varios mozos viron os testemuños destes euskaldunes e os membros de EHE quedáronse sorprendidos ao comprobar que para a maioría dos mozos este tipo de sucesos son descoñecidos.No vídeo nárrase a persecución que sufriron hai poucas décadas os vascos, sobre todo na escola, e non se refiren á opresión de hai séculos, senón á de onte pola mañá. Urko Aierbe mostrou a súa preocupación: “Temos que reflexionar como pobo sobre como estamos a facer a transmisión da memoria, ademais de transmitir o eúscaro como ferramenta de comunicación, a contorna da lingua, por dicilo dalgunha maneira, non o estamos transmitindo, ou polo menos non o estamos transmitindo como cómpre”.

É tamén lingua no conflito vasco

O manifesto céntrase na verdade, o recoñecemento e a reparación, e o tres conceptos son o tres elementos que se abordan no debate do relato do conflito vasco. Queren traballar da mesma maneira a violencia, a opresión pola lingua. Dentro dese ámbito que se denomina conflito vasco, por exemplo, o movemento feminista ha comezado a facer a súa lectura, a traballar e esixir a súa verdade, o seu recoñecemento e a súa reparación. EHE reclama o mesmo respecto ao acoso á lingua. Aierbe non cre que sexa razoable establecer comparacións entre os distintos tipos de violencia, “pero con este tipo de traballos vese que a violencia foi multipartita e que o tres conceptos son útiles en todos os campos”.

Para que lembralo?

Saber o que pasou serve para explicar a situación actual, segundo EHE. Porque a situación actual do eúscaro e dos vascos non é froito da casualidade, senón dalgunhas decisións e medidas. Que decisións e medidas adoptáronse, quen as adoptaron, como se levaron a cabo, que consecuencias tiveron, é imprescindible para entender o que se fixo hoxe.

E despois da verdade chega a confesión, o recoñecemento do dano causado. Que os axentes o recoñezan: “Utilizamos a violencia, fomentamos a substitución lingüística e o conflito lingüístico para substituír o eúscaro polo castelán ou o francés”. Os impulsores do manifesto saben moi ben que non se vai a dicir unha frase así: “En especial, os dous estados están a tomar medidas no camiño da substitución do eúscaro. Reivindicamos o recoñecemento a propósito de que non vai chegar”.

Verdade, confesión e logo reparación. O obxectivo de EHE é pór o acento neste terceiro concepto, xa que coñecer suceder debe servir para traballar de face ao futuro, para definir a política lingüística. Así di Aierbe: “A única reparación é a de reeuskaldunizar Euskal Herria, que as persoas que queremos vivir en euskera poidan facelo sen ningún tipo de barreiras nin limitacións. Cando dicimos “Reparación” non queremos dicir que agora é volver á realidade lingüística de non se cantos séculos. Agora, aquí, hai moitas linguas e os que vivimos aquí temos que decidir como organizar as linguas. Na nosa opinión, o eúscaro ten que ser, inevitablemente, o eixo”.

Pouca atención aínda

Cadeas rotas de eúscaro. Memoria da opresión lingüística (Dabid Anaut, Euskal Memoria Fundazioa), probas para a Autopsia de Koldo Izagirre (Susa), O libro negro do eúscaro (Ttarttalo) de Joan Mari Torrealdai... hai literatura acosada, hai testemuños de vascos que sufriron violencia. Outra cuestión é o grao de extensión do que hai, o grao de chegada á cidadanía vasca. EHE ten dúas preocupacións no que se refire á divulgación do sucedido. Por unha banda, cuestiona a atención que a educación e os medios de comunicación pon á transmisión da memoria. Por outra banda, aínda hai axentes, partidos e institucións que impulsaron as políticas linguicidas, “e a eles non lles interesa contalo, peor aínda, dar a volta ao discurso e aos vascos acúsannos de imposición”. Doutra banda, EHE cre que no sector académico non se lle prestou a debida atención, “nós fixemos este sinxelo proxecto para poder mirar cara a adiante”.

Testemuños sobre opresión

As seguintes pasaxes proceden da colleita recollida polo proxecto Ahotsak. O proxecto, que ten como obxectivo recoller a linguaxe e o patrimonio oral de Euskal Herria, conta con entrevistas ás xeracións máis maduras. O grupo Euskal Herrian Euskaraz explorou estas conversacións e escolleu pasaxes que representan a opresión á que se viu sometida por falar en eúscaro e reuniunos no documental Euskara sen fronteiras.

Unha vez o meu irmán e eu iamos co meu pai pola rúa. El a nós en eúscaro, como sempre. Chegou o falanxista, un escaravello, non era un home grande, si o meu pai deullo… Tiña unha pistola. O meu pai deuse unha labazada vergoñosa. O meu pai era un home valente, pero nós estabamos ao noso lado e creo que el resistiuse por nós. O porco díxolle: Falade en cristián!”.

--------------------------------

Ás veces na rúa varias raparigas negábanse a xogar connosco. Talvez nós, os da campaña, non tan ben domesticados, entendiamos outra lingua, polo menos tiñamos outra lingua na réplica. Sufría niso. Sempre lle digo a un amigo (non fala euskera): ‘Eras o mellor amigo, déixasnos xogar convosco’. Entón preguntábame: Quen son eu entón? Como eu os demais! De campaña e euskaldunes. Un pouco máis abaixo”.

--------------------------------

Dúas persoas ían falando e unha delas colocouse ante nós. ‘Ouza vostede, fale por favor en cristián’. En cristián? Somos cristiáns’. ‘Pois falade en cristián!’ ‘Falamos en eúscaro, pero somos cristiáns’. E de novo: Fale en cristián! e fómonos. Os vascos non seriamos cristiáns!”

--------------------------------

Aldeáns burricáns! chamábannos os do pobo, os castellanohablantes vindos de fóra. Falan como os indios! Sempre falabamos en eúscaro, non sabiamos falar en castelán, e sempre con vergoña, na escola covarde. Que aspecto tiveron! Facendo burros a nós! Dicindo Boronos!”

--------------------------------

Acórdome dunha tía, que pasou?, pregunteille, mirade o que me fixeron! Deixárono en fervenzas, porque falaba en eúscaro”.

--------------------------------

Ponde as mans así e golpeade, ou tomade dous ferros de ferro ou dous ladrillos e telos así durante unha hora.Entón tratábase de penas deste tipo”.

--------------------------------

Eu era ‘a caseira’. Ía pouco á escola, pero non era o máis modesto. Sen saber que sabía eu e que non, ‘ao pelotón dos torpes’, deixábanme atrás”. Unha vez fomos a Pamplona a
pasar o día, empezamos a cantar en eúscaro, e todos detidos, as monxas e todos. Desde entón, non hai nada en eúscaro”.

--------------------------------

Eu e os outros tres nos arrodillábamos todo o día, porque o meu pai nos dicía que non o fixésemos en castelán. Si, de xeonllos. Si a mestra dábanos conta de que non estabamos coas ideas dos españois... castigados”.

--------------------------------

Doíanos máis o trato que o castigo. Era moi triste, porque non podías aprender o que non podías facer. Que diría? ‘caseira burra!’. Iso dá moita dor”. O meu pai e
a miña nai foron a San Sebastián a pagar polo médico e porque falaban en eúscaro”.

--------------------------------

A
mestra daba o anel a un deles, e si o outro era sorprendido falando en eúscaro entregaríalle o anel. A seguinte á outra, a seguinte á outra… Ao día seguinte, ao ir á escola, a quen deches o anel?, a mestra preguntaríalle. El diríallo a un, a outro, e alí estarían todos castigados. Os mozos golpeaban, golpeaban, así puñan os dedos e de arriba abaixo co pau”.

“O acoso lingüístico non aparecerá nas fotos”

Vostede mesmo dixo que non é o tipo de represión máis espectacular e terrible, por exemplo, comparado coa guerra. O acoso aos falantes é máis difuso. É máis difícil levalo á primeira liña?

Non hai marcas físicas que a guerra poida deixar, como mortos ou feridos. A persecución do eúscaro non nos deixou este tipo de fotografías, sobre todo temos unha pegada que se quedou na memoria da xente. É máis difícil de ver e quizá máis difícil de explicar, pero tamén é moi duro. A xente pasouno mal, quere falar o idioma e non pode, sentiuse marxinada e desprezada. É unha cousa moi gorda. A pegada non se verá nas fotografías, pódese recoller a través de testemuños. Hai que prestar atención.

No documental que presentou EHE, relatan con desesperación suceder, coma se non decatar da vulneración dos dereitos lingüísticos.

As xeracións que sufriron unha forte represión mostran certa desesperación: así foi, así eran as cousas... Case coma se preferisen esquecelo. Por outra banda, a guerra ideolóxica coincidía co que sufriron. Aquela loita ideolóxica que viña do poder fíxolles comprender que o eúscaro non servía para nada. Anos despois do sucedido, e por desgraza, nótase que non reflexionaron, como fixeron as xeracións de hoxe. Moitos deles, anos despois, viven coma se non tivesen dereito á lingua, teñen o idioma para a súa casa. Con todo, tamén se produciron resistencias e algúns se mostraron agradecidos.

A opresión deixa consecuencias nos falantes. Como poden ser?

Por unha banda, hai consecuencias colectivas. O eúscaro perdeu territorios, falantes e funcións. Doutra banda, os falantes sufriron as consecuencias. O falante calouse moitas veces, decidiu non utilizalo aínda que saiba eúscaro. Ademais, decidiu non ensinar aos seus fillos. Iso foi unha perda tremenda, xa que nalgunhas xeracións e territorios, nun prazo moi curto, perdeuse a lingua. Tamén deixou unha pegada na súa conciencia, aínda que ás veces a persecución derrubouse, e outras veces a sirimiri. A xente ha interiorizado unha mala percepción da lingua, ha infravalorado os dereitos lingüísticos. Durante décadas díxosenos que o eúscaro non vale. Con todo, hoxe en día, en parte, deuse a volta a iso e o eúscaro ten prestixio. Pero o devandito, a mochila está aí.

Deixando ao carón a resignación, no que respecta á resistencia, o vasco abordoulle de dúas maneiras. Por unha banda, tivo un apego natural á linguaxe, case sen conciencia: “Fareino en eúscaro e xa está”. Doutra banda, tiveron unha actitude máis ideologizada que o anterior modelo, reaccionaron ante a opresión: “Eu vou resistir”. A suma de ambos nos permitiu chegar onde chegamos, afortunadamente.