Todo é Libre. A primeira reivindicación fixérona co poema de José Luís Otamendi: o eúscaro non é necesario, e precisamente porque non é obrigatorio elixir libremente o idioma no que se falou. “E as palabras sempre me levan a alguén”. O eúscaro crea comunidade, nación; e non necesariamente, senón por azar. Xuntámonos porque queremos, somos porque queremos. Deixa de lado este pequeno discurso de euskera-aprendizaxe-aprendizaxe-traballo-facilidade. E juntémonos como queiramos ser. Non se pode empeñar sen eúscaro.

En Zeruko Argia o 9 de marzo de 1975 os bertsolaris Azpillaga e Lazkao Txiki serán denunciados pola Isabel, polo seu “machismo”. “Como os seres humanos igualariamos o que o Señor fixera diferente”, sostivo Lazkao Txiki sobre os dereitos das mulleres. Isabel contestou correctamente “non queremos empatar cos homes, porque vostedes tampouco son libres”. Os bertsolaris poden ser os espertadores do pobo, só si non esquecen –ou ridiculizan– á metade da poboación. A loita contra ela ten a idade da opresión. Non se pode empeñar sen feminismo.

Curmá maligna golpea á prima eyja. Non se pode falar da nosa historia sen mencionar, desgraciadamente, a tortura. Ilegal, legal ou ilegal. A dos amigos de Euskaldunon Egunkaria, por exemplo, a próxima, a coñecida, a inxusta, a dolorosa. Causa do cancro. Non podía empeñarse sen dor.

O empeño non nos liberou do fascismo. Xunto a Ekhiñe Izagirre, a polifonía rumoreou a súa reivindicación: “Son vermello/ (...) bruxa/ (...) son vasco/ En nome de todos os mortos/ non pasarán!”. As voces mesturáronse cos ecos, coma se os mortos resucitarían: “Non o esquezas”. Non se pode empeñar sen memoria.

“Do Remanso ao Remanso / (...) eles eran o noso sexo / droga e o rokanrol”. Como desperdiciar a oportunidade de contar batallitas con posibilidades de contar batallitas? Trouxeron á zona anécdotas na luz e un “polbo”. Sen coquetería e con certas calidades é fermoso cando a memoria non é unha dor de vertixe, aínda que sexa de cando en vez. Non se podía empeñar sen un amigo.

Pero a pesar das batallas, non estamos o que se utilizou nun acto retrospectivo “no noso tempo” ata que se gastou o recurso literario. Grazas a cada un dos principios, todas as xeracións estivemos ante o mesmo intento (en tres, seguimos en catro) e coñecémonos.

Cada xeración pode ter a súa propia linguaxe. Pero cada xeración pode coñecerse na seguinte xeración. Porque as xeracións non desaparecen, porque o belo mantense vivo, en novos corazóns musculares. Porque o empeine non só é libre, senón que tamén é eficaz. E sen ser “tan novos”, porque “aínda merece a pena empezar a empeñar”, porque temos moito –demasiado– que facer.

“Necesitaremos para a talla / desde a máis pequena para as novas influencias / leites, novos corpos / nenos novos. / Si non é un empeine temos forza libre / inútil / isto é un paxaro no medio do trigo / ter fame.”

Tentarémolo?