Un amigo preguntoume que é un junco. Mentres lía sobre as plantas tropezou co junco. Respondín que era unha herba delgada, unha billa redonda, até os xeonllos. A Wikipedia en eúscaro di así: “Os juncos son herbáceas vivaces (xénero Juncus) que crecen en zonas húmidas, con talo recto e flexible. Xeralmente teñen 1,5 metros de altura”. En Euskal Herria temos moitos tipos de juncos e todos eles agrúpanse no xénero Juncus, si. Ten razón a humidade, por tanto, o risco de que se produza un junco. De aí o devandito: “Bebe como unha cana”. Outra é bonita: “Come como un boi, bebe como un pau”. O Yiaa tamén se denomina o Zia e a Cuña. No libro Camiño ao Parnaso de Eusebio Maria das Dores Azkue, pai do reputado Azkue, aparece tamén unha cea de Nadal nas coplas: “A ver un grolo, si dous tomos coma se fose a súa querida; / si moitas veces fose o día de Noiteboa / menos de dúas co mel ao ano!”.

O junco utilizouse para moitos labores: moldear tellados, engrasar e facer luz, cestaría, cordóns, porcos… O nome de xénero Juncus provén da palabra latina “jungere”, que significa “xuntar”, e explica moito do seu uso.

Abundantes en zonas húmidas, con infinidade de usos, o junco leva moitos anos connosco. De aí tamén a gran variedade de nomes para dicir o seu: ihi, ina, iz, ixa, iha, zia, zii, ziri, zipor… Nalgún dicionario recóllense tamén marmarmaros, alpitz e sarrachi… Tamén se lle chamaba quilo de bruxas en Larraun. Clarete en Oñati. Na miña opinión, Pierre Lhand recolleu no seu dicionario o nome da lilipa ou narciso.

Tamén temos multitude de nomes para indicar os lugares nos que abundan os juncos: os juncos, os juncos, os rocíos, os juncos, os juncales, os yáschenos, os cipayos, os cisnes, os cisnes, os cisnes, os cisnes, os ciidones, os ciridones...

Ziortza Artabe recibiu un rito para quitar verrugas a María Luisa Artabe Barrena de Amorebieta-Etxano: o junco será recollido polo ritual, non polo verrugista, que o sacará de abaixo, cortando a punta afiada e facendo unha cruz na outra parte; facer tres cruces sobre a verruga con palabras secretas e rezar. Un junco por verruga. Entérrase nun cruzamento de camiños e cando podreza desaparece a verruga.

Coñezo a casa Ihitia, en Sara. O traxe de zestoarra Iñaki Azkune Mendia ensinoume que na base do nome da nosa casa tamén hai junco: ihi mendi hotz.