Impulsado polo movemento holandés LGBT, en 1987 inaugurouse en Amsterdam o Homomonumentario, en homenaxe ao gai-trans-lesbianas acosados pola súa sexualidade. Trátase dun triángulo rosado co que os nazis marcaban aos presuntos homosexuais nos campos de concentración. O triángulo rosa é un dos símbolos do movemento LGBT de todo o mundo, máis loitador, por dicilo dalgunha maneira, que a ikurriña do arco iris.

Desde entón, construíronse monumentos similares noutras partes do mundo. En Euskal Herria tamén hai un, aínda que non é moi coñecido. Diría que moitos do lesbiana-gai-trans vascos non o saben, porque en gran medida os medios non lle deron a suficiente repercusión.

Hai dez anos, Gai Oroitarria inaugurouse o 16 de maio de 2009 en Durango, Landako Gunea. Decidimos instalarnos nela, xa que a Feira do Libro e do Disco foi o marco no que xurdiu a idea de levar a cabo o que en 1976 sería o movemento LGBT vasco. Koldobika Jauregi creou unha escultura en granito titulada Kantu Isila, que nunha placa mostra un bertso escrito por Jon Maia e no que se pode ver a luz. EHGAM quixo homenaxear así ás “outras vítimas” do franquismo, que sempre foron esquecidas; é dicir, foron detidas ou fusiladas pola súa diferente maneira de amar. No acto, xunto ao bertsolari Jon Maia,

A conselleira de Asuntos Sociais do Goberno Vasco, Gemma Zabaleta, a tenente de alcalde de Durango, Marijo Balier, o representante da asociación Ahaztuak Martxelo Álvarez e eu falamos. Non pasaron máis de dez anos, pero hai matices que fan que pase moito máis tempo. Por exemplo, chamámola gai. Hoxe en día seguramente lle chamariamos Recordatorio LGBT. A palabra Gai parecía entón máis aberta.

O monumento de Durango sufriu as consecuencias dese paso do tempo e necesita que se ordene. O alcalde asegurounos que están a traballar niso. No ano no que se conmemora o 50 aniversario da ofensiva policial da xente do LGTB de Stonewall, estamos a falar de memoria, gustaríanos celebrar outro acto en breve, porque consideramos importante non esquecer novamente a estas vítimas.

Como colofón, o verso de Jon Maia é o seguinte: O futuro que coloreasteis coa liberdade/defensa dos sexos na época negra do franquismo/A vosa conciencia foi arrinconada, a enfermidade/A pesar de sufrir con carne de corazón o pracer e o amor/ a nosa base é a dignidade de pedra/.