Como chegaches a ser luthier?

Estudei viola no conservatorio. Tamén estudei maxisterio e traballei como profesor, pero non me vía a min mesmo para sempre na escola. Naquela época comecei a traballar a madeira a man co tallista Javier Fernández de Pamplona, que sempre foi a miña gran afección polo traballo artesanal e a música.

Levaba catro anos impartindo clases, e por casualidade decateime de que no Conservatorio Juan Crisóstomo de Arriaga de Bilbao empezaban a ofrecer estudos de luthier. Ademais, Fernando Lakunza, da tenda Haizea de Kale Nagusia, díxome que podía ser unha boa opción para min, porque aquí en Pamplona non había profesionais dese tipo. Vin a oportunidade de unir as miñas dúas paixóns. Deixándoo todo, fun alí. Aprendín moitísimo, entre outras cousas, con Jesús Alonso, doutor en acústica. Foi doutor polo Real Instituto Tecnolóxico de Estocolmo.

Despois de tres anos en Bilbao, en 1991 funme a Italia, a Cremona, a cidade de [Antonio] Stradivari. Hoxe en día alí hai moi bos luthiers e un deles, Pierangelo Balzarini, veu a Bilbao a dar un curso. Convidoume a ir alí e por un ano fun a Cremona a profundar nas técnicas de construción e vernizado. Despois, cando volvín a Pamplona, abrín o taller.

No corazón da cidade, non é así?

Si. Comecei a traballar en 1992 nun piso pequeno da rúa Jarauta. Dous anos despois trasladeime á Praza do Castelo, onde estiven até hoxe. En decembro de 2010 abrín un novo centro de traballo en Kale Berria para ofrecer o mellor servizo aos clientes.

O novo centro de traballo é máis accesible e pódese chegar en coche até a mesma porta. Ao ser máis grande, o traballo está mellor organizado: tenda, taller e almacén. Ademais, dáme a oportunidade de mostrar máis e máis instrumentos, como violoncelos e os seus fundas. Como o espazo é maior, os produtos están ben visibles e pódese probar comodamente.

Tes moito traballo?

Segundo época. Ao principio de curso teño moito traballo porque moitos alumnos e alumnas queren preparar as súas ferramentas para as clases. Nestas épocas deixo de fabricar ferramentas novas e dedícome ás reparacións.

Con que instrumentos musicais traballas?

Aquí somos expertos na venda de instrumentos con arco e pezas auxiliares, así como na reparación de violíns, violas, violoncelos e contrabaixos.

Traballo con instrumentos de arco. Son aqueles que utilizan o instrumento denominado arco para facer vibrar o fío. Os principais son os da familia do violín antigo (viola dá gamba, viola dá braccio, viola d’amore...) e os da familia do violín moderno (violín, viola, violoncello e contrabaixo). Agora, por exemplo, estou a facer unha viola dá gamba soprano, a máis pequena violeta.

Fai novas ferramentas por encargo?

Normalmente si. Outras veces, en cambio, primeiro fago o instrumento e logo ensínoo a músicos que poden estar interesados en adquirilo, a ver si gústalles. Póñolles o mel na boca.

Ás veces facer noticias e ás veces arranxar as vellas. É vostede o médico dos violíns?

Si, médico e cirurxián. Ás veces, tocar unha pouca a alma do violín é suficiente para cambiar completamente o son.

Almo?

Si. No violín e nos instrumentos de corda afíns, a peza de madeira que une a táboa harmónica coa superficie inferior denomínase alma. Colócase preto da planta baixa da ponte e mantén a tensión dos fíos, transmitindo as vibracións a todo o corpo do instrumento. Esta peza está encerrada na presión, pero pode moverse e o violín emite un ou outro son dependendo da súa localización.

E a ponte, que é?

A vibración que se produce ao fregar as cordas é unha peza de madeira que pasa á caixa. Á fin e ao cabo, a caixa é un amplificador que aumenta o son. A ponte fai moita forza e ás veces, ao movelo, a alma pode caer.

Todas as ferramentas son diferentes?

A construción de caixas e pontes evolucionou moito e a forma de facelo foise unificando. Nun principio, no século XVI, había diferentes modelos de violín, pero a artesanía dos instrumentos de arco no século XVIII alcanzou o seu punto álxido da man da escola de Cremona e desde entón tentamos achegarnos á melodía e forma de facer que os grandes mestres adquiriron. Con este propósito, utilizamos madeira dos mesmos bosques, co mellor secado e as mellores características acústicas.

Que temas utilizas?

O son varía en función das formas e materiais. A forma de facer violíns está moi definida, pero non ocorre o mesmo con outros instrumentos. Na construción das biolas non hai un único modelo e utilízanse moitos tipos de pontes, por exemplo. Para esta peza que estou a facer agora estou a traballar na ponte das arañas dos Balcáns. Alí teñen moi boas condicións para fabricar instrumentos musicais para a obtención de madeira. Nós necesitamos unha madeira moi densa e o clima frío que teñen alí fai que as árbores crezan moi lentos.

Entón, non se poden facer pezas de piñeiro ou eucalipto?

Non, pero a tapa de arriba si. As mantas de violín fanse con abetos dos Alpes ou das Dolomitas. Stradivari e os luthiers do seu tempo tamén levaban alí madeira. Os abetos de aquí, dos Pireneos, non serven para iso.

Con que feixes os arcos?

Traemos a madeira para os arcos de Pernambuco, Brasil, e os fíos de Mongolia. Son porcas da cola dos cabalos do Mongolia.
Hoxe en día crían os cabalos á mantenta para iso. Algunhas empresas europeas limpan, cortan e comercializan. As porcas do arco deben cambiarse normalmente unha vez ao ano, xa que co tempo perden as súas propiedades.

É caro cambiar os fíos do arco?

Para un arco utilízanse seis gramos de pelo e a nós sáenos un cuarto de quilo de porcas a 300 euros.

Angulas máis que en Nadal…

Bah!

Como obtedes todos estes materiais?

Agora os vendedores veñen a miúdo a ofrecer madeira ao taller. Ademais, poderás atopar provedores globais de todo o mundo en internet sen problemas. En Francia, por exemplo, hai dúas empresas que venden pontes a medio construír en case todo o mundo, para que logo acabe como quere.

A decoración e o deseño final das pontes decídeos vostede mesmo?

Normalmente copiamos ou nos baseamos nos modelos antigos que existen nos museos de instrumentos musicais.

Non usa artigos de quilómetro cero?

Boj, si. Algunhas partes dos instrumentos requiren madeira moi dura e para iso utilízanse o ébano, o pau santo e o boj. O boj de aquí, o dos Pireneos, é moi bo. Excelente para facer chaves. No monte coxo ramas de boj, déixoas secar durante anos e fórmoas co torno. Sempre hai que utilizar madeira vella, a nova madeira móvese e dá problemas.

Doutra banda, tamén utilicei pelos de eguas de Ultzama para facer arcos, pero non para os violíns, porque son moi grosos. Puxen a proba o arco do contrabaixo de Javier Colina e funcionou. Necesítanse para eles cabelos escuros e duros e aquí as crines de cabalo serven. Está claro que non se poden facer grandes violíns de quilómetro cero.

E como se obteñen as vernices?

Nós preparámolos. Hai moitas maneiras de vernizar: con alcol, con aceite… Collemos a resina das árbores e cocémola para logo mesturala co aceite. Para o son é moi importante que a verniz teña flexibilidade para dar paso á vibración. Normalmente fago ese traballo en Uztarroz, o pobo da miña muller, porque non se pode no taller. Aproveitando que estamos no verán no pobo, preparo vernices para todo o ano. Logo mesturamos as cores como queriamos, pero seguindo sempre o modelo de Stradivarius.

Aquí, en xeral, poucas novidades?

Si, así é. Tentamos imitar o mellor posible a Cremonan Stradivari, a Amara, a Guarni… o que facían no seu día. Había unha gran competencia entre eles e a técnica desenvolveuse enormemente. Hoxe en día hai unha gran tradición en Europa e en todos os sitios agora hai excelentes creadores.

De onde proceden os seus clientes?

De aquí, de Euskal Herria e tamén doutros lugares. Adoitan vir de Aragón e A Rioxa, por exemplo.

Canto custa un violín novo?

O prezo dun deles a man oscila entre os 6.000 e os 15.000 euros, respectivamente. Fabricados en fábrica e terminados por nós, poden custar ao redor de 3.000 euros; fabricados en fábrica e con capacidade para comezar a tocar, uns 300 euros. Tamén son máis baratos, por suposto, pero sen calidade. Os luthieres que fabrican só novos instrumentos poden producir catro ou seis pezas ao ano. Nel pódese medir o número de horas de traballo necesarias para a fabricación de cada instrumento.

Desde a túa mesa de operacións pasou un violín de Sarasate, non?

Si. En 1993 leváronme a reparar o violín que Jean Baptiste Vuillaum fixo para Sarasate no século XIX. Estaba bastante ben, pero tiven que axustarlle as chaves e a súa alma estaba bastante caída. Ese violín é do Concello e trouxéronmo para axustalo á última actuación do gran violinista Ruggiero Ricci no concurso de Sarasate. Levaba máis de 80 anos no interior dun armario e, se non se toca un instrumento, dórmese. Agora está nunha vitrina, pero creo que sería mellor usala outra vez para non durmirse.

Na túa figura este oficio está correctamente valorado?

Si. O traballo artesanal valórase moito, sobre todo entre os músicos profesionais. O seu instrumento é para eles o eixo do oficio.