O estudo comeza coa conclusión de que non todos se situaron na mesma parte do conflito e isto enriqueceu a investigación. Ser irmá dun refuxiado, nai dun fugitivo en estado de maleza, dun encarcerado, compañeira dun recentemente saído do cárcere ou compañeira dun asasinado por ETA deulle a cada un diferentes tipos de experiencias, pero a pesar diso, o feito de ser muller e, por tanto, vivir o conflito “desde a periferia” deulles a cada un varias variables comúns.

Segundo Galardi, a presenza das mulleres nos foros de convivencia e nas xornadas para abordar as consecuencias do conflito é escasa. Ademais, a pesar de que se levaron a cabo diversos estudos sobre os suxeitos feministas do conflito vasco, até agora, aínda que sexan mulleres, só deuse voz ás protagonistas de primeira liña e non fíxose unha proposta que abordase o conflito vasco de forma transversal ao xénero.

O obxectivo principal da investigación é, por tanto, recoller os relatos das mulleres que até agora estiveron na segunda liña nos exercicios de convivencia e na recollida da memoria colectiva que se están levando a cabo no proceso de resolución do conflito e dar a coñecer a súa participación sociopolítica. A investigadora propón unha revisión do sucedido até o momento, visibilizando a estas mulleres máis aló da súa condición de vítimas como suxeitos políticos, para que no futuro establézanse como transgresoras as bases feministas para facer unha lectura máis completa da memoria colectiva.

A memoria e o conflito da memoria

En palabras de Galardi, “no noso país foi recoñecido un conflito único que fixo invisibles a moitos outros”. Cunha lóxica de guerra predominante (vencedor vs. vencido; un lado vs. outro) fíxose un relato directo e simplificado dentro dun único eixo e, en consecuencia, deixáronse fose varias arestas e variables. Unha lectura androcéntrica do conflito e da violencia recolleu unicamente o relato das persoas que participaron nesta primeira liña e converteu en invisibles a outros suxeitos que participaron no conflito, especialmente ás mulleres. Estes identificáronse máis como efectos do conflito que como partes do mesmo.

Así, as mulleres foron acosadas en dúas ocasións. En primeiro lugar, porque en tempos de conflito utilizáronse formas de violencia diferenciadas contra as mulleres (abusos sexuais, marxinación, violación…) e en segundo lugar, porque se mantiveron estruturas heteropatriarcales nos procesos de paz.

Entre os actores principais hai un choque evidente, provocado polo desexo de conseguir a hexemonía da memoria ou o relato. Como se dixo anteriormente, nun único eixo sitúanse dentro deste eixo as vítimas e en función dese eixo recoñécense (ou non) entre si. O que si é certo é que se nos fixamos noutro eixo e temos en conta a diferenciación de roles segundo o sistema de xénero, a historia cambiaría totalmente, xa que a experiencia das mulleres dun e outro lado pode ser similar.

En opinión de Galardi, “pode haber similitudes entre unha muller que sofre os constantes contactos e o control dun funcionario ao visitar ao seu marido e as vivencias dunha muller que cada día ten que ser escolta pola súa condición de política ou polo fracaso da súa rede de amigos ao matar ao seu mellor amigo de ETA, e unha muller que tivo que desprazarse a Iparralde para poder seguir coidando”.

Primeira liña e retagarda

A localización das mulleres na segunda liña invisible do conflito é consecuencia da división de espazos estruturada segundo o sistema de xénero. Esta defensa asóciase, por suposto, aos deberes feminizados, á intimidade e ás vivencias individuais non colectivizadas.

Segundo varios investigadores, en tempos de conflito as diferenzas de xénero fanse aínda máis extremas. O papel do militante masculino contraponse ao da muller: traballos reprodutivos, traballos de coidados… O papel da nai ou parella incondicional, polarizando aos militantes de todo o día e ás mulleres coidadoras de todo o día (Zuriñe Rodríguez, 2016).

Algúns dos entrevistados senten cómodos co papel da muller coidadora, o naturalizan e mesmo o esencializan. As nais contan que foron o sostén do que está no cárcere, que tivo nas súas mans a xestión das listas de visitas, a relación cos avogados e os mititantes do pobo, etc. Ademais, é significativo o que conta un dos entrevistados: a diferenza dos seus compatriotas, el sentiuse moi tranquilo cando detiveron ao seu fillo porque, estando no cárcere, podía coidar del. A pregunta de Galardi é a seguinte: “Cando eses homes de primeira liña entran no cárcere, cales se converteron na primeira liña?”.

Para outros, o vínculo forzado co papel da muller coidadora é unha fonte de conflito. Un dos entrevistados, por exemplo, denunciou que, a pesar de ir ás primeiras visitas como militante, os que lle rodean tomáronlle por parella.

Estes exemplos pon de manifesto a existencia dun imaxinario completo que restou a estas mulleres a capacidade de ser un elemento activo no relato. Por iso, o investigador considera importante recoñecer que si, que o conflito lles afectou e directamente, aínda que estean “na segunda liña”. Ademais, hai que recoñecer que a violencia foi sufrida en dous sentidos: desde o concepto hexemónico de violencia até a revisión feminista do concepto de violencia.

Repasando os conceptos de participación sociopolítica e violencia

Sen dúbida, foron axentes activos, aínda que senten que actuaron coa intención de desempeñar un papel que lles foi asignado. En palabras de Galardi, “puxeron o amor por encima de todo, pero ese amor tamén hai que politizalo”. Son conscientes do que fixeron, pero non o vinculan á conceptualización da participación política que temos interiorizada. A xente que está na praza, que se agarra á pancarta, que lanza os seus mitins, que participa de maneira máis organizada, non entenden o que eles fixeron: atarlles médicos, ir de visita ao Norte e levar unha chea de comida…

É evidente que o sentido ríxido, hexemónico e supostamente neutro da política (é dicir, masculinizado) utilizouse para definir aos actores políticos do conflito vasco: militantes, políticos, empresarios, policías… A maioría das mulleres participaron e tecéronse en diferentes asociacións, sobre todo con mulleres na súa mesma situación (Etxerat, asociacións de vítimas de ETA…) pero tamén esas asociacións estiveron moi ligadas á división de xénero. Con todo, non se pode negar a participación destas mulleres tanto a nivel público como nas prácticas resistentes que se deben levar a cabo no día a día.

O mesmo ocorre co concepto de violencia. Ao preguntar si viviron algunha situación de violencia, din que non. Con todo, ao empezar a profundar no tema, cóntase que sufriron rexistros, seguimentos, retoques de funcionarios, linchamentos de opositores.

A non confesión ten dúas direccións. Por unha banda, son eles os que non se recoñecen a si mesmos a importancia do que fixeron e, por outro, tampouco recibiron ningún tipo de recoñecemento desde fóra, nin a nivel institucional nin por parte de membros dun mesmo grupo.

Para Galardi, “habería que falar máis de conflitos que de conflito”. Recoñecendo que estas mulleres tamén viviron o conflito en toda a súa plenitude e mesmo subliñando que o conflito por ser muller tivo nelas variables diferenciadas.

Só os homes, os protagonistas do espazo público, teñen o recoñecemento de sufrir a violencia. Pero convén fixarse nos once bordos da violencia, dando paso ao oculto. De feito, a violencia sufrida polas mulleres dun e outro lado a miúdo ten patróns similares. Para empezar, nas dúas ocasións viviuse a violencia sexualizada por ser muller. Mulleres que sufriron a violencia dos seus adversarios ou dentro do grupo (moitas veces máis dolorosa): hiper-sexualización, insultos sexistas, ameazas concretas, tratamento dos medios de comunicación…

A repetición de patróns rompe coa lóxica bilateral do conflito armado. A violencia é, por tanto, dobre e cruzada: por unha banda, o que sofren as mulleres que se situaron nun colectivo concreto (non se encadraron expresamente dentro dese colectivo) e por outro, o que sofren as mulleres que as colocaron en roles pexorativos segundo o sistema de xénero.

As situacións de violencia que viviron débense á violencia psicolóxica (medo, control, inestabilidade…), ás consecuencias familiares e amigables (cambio de espazo privado, rupturas das redes de supervivencia…), á exclusión no emprego, á falta dunha vida digna e á negación da identidade cultural (abandonar a identidade propia, afastarse das contornas orixinais...). Galardi tamén se suma á disciplina do silencio e aos grandes danos económicos que sufriu o club bilbaíno.

Prácticas diarias resistentes

Quixo simbolizar a estas mulleres como suxeitos con capacidade de acción e, ademais de recoñecer á axencia, recoñece que tamén teñen poder, “porque teñen a intención de transformar a situación á que lles tocou vivir (consciente ás veces inconsciente, inconsciente ás veces)”.

Galardi referiuse ás pequenas prácticas e cambios que se fixeron no día a día, polo menos para equilibrar a situación e, nalgúns casos, os mecanismos da revolución. No día a día desenvolveron estratexias para facer fronte a situacións violentas: inventaron estratexias para facer fronte á autoridade (policías no rexistro da casa, funcionarios ao pedir a retirada do sujetador, cidadáns ás costas…) ou formas de saír de situacións conflitivas. Todos falan, por exemplo, da necesidade de ter oportunidades para situarse fóra da súa delicada situación. Doutra banda, consideran imprescindibles as redes de apoio, espazos para traballar de forma colectiva as propias vivencias: a rede de militancia e o apoio dos máis próximos.

Neste sentido, é significativo que catro dos entrevistados solicitaron ao investigador que realice a entrevista en presenza dun dos membros da súa rede de apoio.

“Isto non é a nosa paz”

A Organización das Nacións Unidas publicou a resolución 13/25 2000.urtean asignando ás mulleres o deber de construír a paz coma se tivesen un compoñente propio. Esta asignación, evidentemente, non fai máis que reforzar a distribución dos roles segundo o sistema de xénero antes mencionado. A nivel internacional, as referencias das dúas últimas décadas poden ser numerosas: Colombia, Guatemala, Sahara Occidental… e hai investigadores que traballan as consecuencias dos conflitos armados internacionais desde unha perspectiva de xénero, como o Monte Irantzu.

En Euskal Herria, pola contra, o Estado francés e sobre todo o español non recoñeceron que o ocorrido en Euskal Herria sexa un conflito, nin que haxa máis dunha parte, o que incide directamente na dificultade de analizalo desde unha perspectiva de xénero. Tal e como sinala Galardi, integrar a perspectiva feminista non é só dar voz ás mulleres que participaron no conflito, senón cuestionar o conflito en toda a súa dimensión.

“Crese que está a dar unha transición cara a un posible estado de paz”, explica Galardi, “pero só os homes están a construír a paz, eles son os suxeitos activos, volvendo a invisibilizar ás mulleres e reforzando aínda máis os roles e estereotipos de xénero”.

Por comprensión androcéntrica do conflito político realizouse un plano de lectura do conflito armado (e as súas consecuencias), relato de dúas liñas polarizadas na oposición. Pola contra, seguindo as indicacións de Galardi, cruzáronse moitos conflitos. Estas mulleres atópanse nestes momentos na periferia do debate, pero o conflito estivo e está no centro do seu día a día. Con todo, quedáronse fóra dos relatos da gran épica e teñen dificultades para entender a dor persoal como “político”.

Tendo en conta o variable sexo/xénero e realizando unha cruz, observaremos que o que sufriron as mulleres de ambos os lados pode ter formas similares, xa que os patróns e os relatos son moi similares. O investigador pregúntanos: “Que pasaría si o relato non se construíse desde a separación dos membros dos Estados español e francés e de ETA, senón desde a distinción entre homes e mulleres?”.

Desde este punto de vista, a clave non está na distinción entre liñas, senón na distinción segundo o sistema de xénero.