En realidade, os cantantes Etxamendi e Larralde camiñaron polo carreiro, en parella, cun micro sinxelo, espido sobre o escenario. Larralde daba á súa boca o instrumento para adaptar as voces e ao cabo dun intre empezaron a cantar, nas dúas voces, que o público estaba mudo e apalermado no baixo, como sorbendo as palabras que emitía o son. Resultaba sorprendente que naquel momento crecese unha unidade comunicativa como unha comuñón cultural.

Dun lugar a outro, a parella aprendía en coche a pensar nos parentes de Etxamendi. Ían dun extremo a outro de Euskal Herria, aínda que nun principio tiñan como obxectivo os pobos da Baixa Navarra. Sendo nativos, estando os dous ausentes durante un tempo –realizando estudos e primeiras experiencias de enxeñeiros–, volveron coa intención de compartir a situación local –dura– coa xente común. Até os últimos momentos, Jean Errekart era profesor no liceo e formateó os núcleos das xeracións novas da rexión de Amikuze, polo menos no campo da alimentación animal e da economía mundial.

Eñaut Etxamendi (1935, Ezterenzubi) traballou no campo da agricultura e a política en Tolosa como estudante e na sección de desenvolvemento local de Dakar, até o seu regreso a Garazi en 1963, cando tiña 28 anos. Naquela época compuxo Bidez Bide, dando un curso de catro horas a un grupo da escola de noivas Artesenia de Donapaleu, nun piano nun recuncho, segundo confesa, non tiña intención de facelo público:

Teño
unha canción
que todos créenme
Joan arin-arin…

Eñaut Etxamendi era o menor do sete nenos que se atopaban no caserío Mendiburua de Ezterenzubiko. Na infancia viu morrer á súa nai e, máis tarde, voar ao seu seis fillos a América do Norte. Como consecuencia do éxodo errural e do movemento de industrialización da agricultura, vía como o pobo se ía baleirando e desde 1965, con melodías cheas de dor, sen ser demasiado doloroso, recoñecía as dores colectivas como propios. E o eran. Pertencía ao grupo de intelectuais do interior da Unión Enbata, xunto a Jean Louis Davant e Manex Goihenetxe. Os militantes “burgueses” da costa non entendían nada de aparencias. Conta que empezou a peitear cancións en 1963 para escapar dos dedos da ansiedade e a neurosis:

Quejido de escudos.
Sufrimento do
corazón.
Sinto unha dor polos sarmientos!

Etxamendi aprendeu coa súa nai cancións emblemáticas da tradición vasca cando era un neno frío. As palabras, copiadas a man nun caderno e dondequiera que as houbese, ofrecíallas a medida que llas daba, cando llas enviaba de cando en cando, de cando en cando, por exemplo, á Dartamalda, de cando en cando. Durante cinco anos sentiuse atraído e modelado, e durante moito tempo estivera enfermo de pernas, na cociña, cando o veciño lle viu cantar.

Até coñecer a Ellande Larralde (1939-2012), aparecía nas primeiras sesións con Maddi Etxepare ou Peio Etxegoien. A partir de 1967, o seu compañeiro de banda sería o golfiño, co que gravaría varios discos, así como a dobre obra Antologia, editada por Elkar en 1998. Na versión de Bidez Bide que se atopa no mesmo, Karlos Jiménez acompaña as voces ao piano. Hai que dicir que a proximidade co vasco e cos acontecementos da militancia vasca acendeu o xenio poético e circense de Etxamendi, xa que en 1971 Joseba Elosegi e en 1974 Carrero Branco distinguiuse con Yup a famosa a ambos os dous lados da fronteira.

Hoxe en día, quen visite o interior de Ipar Euskal Herria non poderá imaxinar o de hai medio século: as casas eran escuras e pobres, a auga collíase do pozo e a luz tomábase da balsa e os camiños estaban cubertos de herba e de pedra, só para as cabais e as sementes! Moitos nenos, como as golondrinas nos pastos, abandonaban primeiro os niños das familias a América, logo a París ou a Bordeus para estudar e traballar. Nos caseríos non quedaban máis que os que querían plantarse nos cultivos e os que os pais se nomearon para que así o fixesen… Eñaut Etxamendi conta ese ambiente en concreto adaptándose á súa realidade euskaldun de Ezterenzubi:

Que
Jender desbásteme
diso
Non sabendo que o facía...
Débil de pobos
de dereita, silenciosa
de
boas xentes, iluminada por Ari, así!

O cantante –e os poetas!– recoñece nesta copla que non pode dar máis que o testemuño desa sociedade que se destrúe e rebéntase. Nas primeiras ondas desprazáronse os obreiros de cultivo, despois os descendentes dos caseiros e finalmente os fillos dos propietarios. Axiña que como as comarcas se baleirasen de seres vivos, baixo a dirección do político Jean Errekart, fundado en Oragar, a triste figura de 1965, polo menos en Amikuze, cambiaría e Eñaut Etxamendi participaría nese desenvolvemento, converténdose en profesor de economía e construíndo os seus invernadoiros en Bithiriña desde 1974. As “boas xentes” das que fala o escritor –os burgueses de Donapaleu ou ou Garazi– non foron necesariamente, senón que se xestionaron e financiaron desde Europa en favor desta política agraria industrial.

Co declive da multitude, o eúscaro tamén se puxo en perigo. Os maiores, inevitablemente, e os aristócratas notables das cidades que tiveron contacto con algúns nacionalistas vascófilos de principios de século, apreciaban esa linguaxe tan fea nos beizos dos seres de baixa clase almacenista.


A miúdo

penso niso.Nas
comarcas
arraigadas Nos
caseríos buxán Non
teño no

observador No alleamento de paxaros… Aquí o poeta tráenos a proba dunha nova soidade social. Os paxaros non son máis que oíntes e espectadores. Hai unha diferenza xigantesca, por exemplo, entre o rico romántico pola mañá e Bidez, nun prazo de apenas cen anos. Nos anos que precederon á entrada do coche nas casas, as xentes dirixíanse á igrexa, ao mercado, a calquera pretexto de reunión nos pobos. 28 primavera, chea de experiencias e soños, cando volve de Dakar, o poeta atópase cun deserto humano e desa brecha sálguelle esta canción. As conversacións están exhaustas, as risas apáganse e a comarca está a porse moi estraña.

Etxamendi inventa un parente de duelo, achegándose ao modelo dos vasallos de Zuberoa que lles gustan. Adorna cunha delicadeza clara a traxedia que é evidente, con dozura, pero con claridade. Ao darse conta da dor do pobo, acórdase da súa propia dor; a súa nai, como dixemos máis arriba, perdeuna cando era nena e regaloulle a Ttiki-Ttaka o canto máis conmovedor que se poida facerlle a unha naski nai.

Cantor de Garazi ao
cemiterio de
Hoake A túa nai
está a piques de
encerrarse no
Nilo, de
encerrarse no
Nilo e de pedir perdón a Deus Santo e á man.

Sentimos as bágoas cando escoitabamos a última parte desta canción, a capella e en directo. Os dous elementos que xustificaban a identidade vasca atopábanse no arroio do Paraguai, con todo, a casa e o eúscaro, espindo á xente e abandonándoa ósos. Hai que dicir que para esta xeración, o recoñecemento épico desta secuela constituíu unha especie de raíz mítica para garantir a mitoloxía da loita da esquerda abertzale que perdurou até os nosos días.

Eñaut Etxamendi xa é coñecido como escritor. Escribiu novelas, contos e poesías e a editorial Maiatz publicou os seus traballos en seis tomos. Tamén apareceu no campo da política e da investigación da época.

Seguimos coa canción dos camiños á cabeza, despois da onda de industrialización dos cultivos que abrimos fai 40 anos, cando percorremos as zonas rurais das nosas comarcas, que se volveu aínda máis buxán de vida.