Quedamos na cafetaría do extremo do dique de Zarautz e, aínda que cheguei a tempo, para entón xa me esperan Amancay Gaztañaga e Iraia Elias, na mesa do txoko, recentemente almorzado. Entre risas contáronme que se coñeceron hai pouco e que é de estrañar o pouco que fixeron xuntos en tan pouco tempo.

Primeiro por encargo: Con motivo do vixésimo aniversario do festival Kalerki, os organizadores querían facer unha versión da obra As aventuras de Alicia no país das marabillas, cos actores de Zarautz –entre eles Elias–. Pedíronlle a Gaztañaga que dirixise a obra e así comezou a súa amizade. Despois da Lurpean viñeron Agur e Dolore e Käffka. Os procesos foron diferentes, pero en parte traballáronse no tres, igual: Director Gaztañaga e actor Elias.

Fóra de canon, en liberdade

Elías puxo o primeiro tema sobre a mesa: “Cando o fixemos baixo terra, para min era a primeira vez que traballaba cunha directora de mulleres. Nós [no teatro Ttak e no laboratorio de creación Metrokoadroka] traballamos moito sen director, cunha mirada exterior, pero doutra maneira. Cando hai unha dirección e as cousas están claras, iso tamén é un marabilla. Foi precioso”. Gaztañaga mira a sombra do belo: “Como director sempre tes unha carga así e unha soidade que non sinto como actor. Ademais, é diferente ser muller de directora. Como directora, xa sabes que o que ti dis non ten peso, que calquera pode vir, dicir calquera cousa e polo en cuestión”.

Pero, por que se pon en cuestión as directivas das mulleres? Gaztañaga respondeu: “É un punto interesante: por que poño en cuestión iso que de seu teño moi claro? Cos equipos nunca sentín o contrario: todos os grupos puxeron sempre unha chea de confianza en min, e iso agradézoo. Pero hai unha loita consigo mesmo, porque, desde logo, desafía esas normas que a sociedade che puxo, e, doutra banda, porque nas palabras dos demais nótase un certo desprezo inconsciente”.

Nalgúns lugares non hai mulleres, iso é o que dixo Elias: “Sacas a convocatoria de novas dramaturgias e dásche conta de que non hai mulleres. Por que? Que hai detrás diso? Non sei cales son os puntos crave, creo que haberá máis dun factor, pero logo a realidade é que nalgúns sitios non estamos. Non estamos. Parece que as dramaturgas non existen”. Un dos factores que, a xuízo de Gaztañaga, pode ter o sistema feito á medida dos homes é: “Sinto que sexa complicado, estraño, que para chegar a algúns lugares teño que aprender un idioma co que non sinto cómodo, e agora estou a tomar conciencia de iso”.

Tamén se sentiron as pallas cando se atopaban sobre o escenario. Elías: “Temos moi interiorizada a cuestión de ser desexados e cando te pos nun escenario, dásche conta de que a xente che vai a ver e que vai pensar algo: demasiado delgado, demasiado gordo, demasiado pouco… Hai unha especie de juicie, eu creo que máis a nós que aos homes. Nese sentido, en Agur eta Dolore permitímonos non aparecer bonita, acertada, desexable, senón construír desde a liberdade: isto salgue e punto. Igual a forma que toma o teu corpo”.

Gaztañaga trae a colación o canon de corpos: “No meu interior sempre me sentín feo, entón non estou dentro nin fóra do canon, sinto moi libre, moi libre. O que nos venden, a imaxe estereotipada das mulleres, dentro do canon, é imposible chegar a iso. É unha tolemia. Non é real”. Elías coincidiu en que os canons son “cerramentos”.

Un novo público

Entre os traballos que fixeron xuntos, só vin un, pregunteilles polo proceso de creación de Agur e Dolore, e respondéronme “máxico”, “fluído” e “belo”, sorrindo. A continuación explicóulleme o camiño: Miren Gaztañaga e Elias uníronse ao ritmo da sala Pavillón 6 de Bilbao. Tiñan que falar sobre un tema concreto e tiñan ganas: cultura, escenario, mulleres. Entre eles produciuse un gran ballón de ideas, buscáronse atmosferas e ambientes, e entón dirixíronse a Amancay Gaztañaga para que lles ofrecese unha mirada de fóra. Asentiron e empezaron a examinar as cousas. Gaztañaga: “Nunha improvisación de Miren e Iraia descubrín que a idea do ritual funcionaba moito, que ese era o camiño. Envieilles algúns traballos da casa e de aí xurdiu o que aquí non podemos contar”.

Partiron, por tanto, das improvisacións, da roupa, da materialidad, e a continuación crearon os textos. É algo habitual para eles, pero non é o máis habitual. Elías: “Nos teatros, nos lugares oficiais, estamos afeitos ver teatro de todo tipo, un teatro que parte do texto. Obras como as nosas van gañando terreo aos poucos, aínda que aínda lles custe, porque se xeran medos, pero me parece que é un camiño a percorrer. Ao final, as cousas pódense expresar de formas moi diferentes, e canto máis cousas téñanse á vista, mellor”.

Gaztañaga compara coas artes visuais: “Se ti estás afeito ver só cadros realistas nun museo, se métenche de súpeto un Rothko, catro cadrados, non o entendes. Pero iso é o belo que ten a arte e ten que estar tamén”. Elías trae público: “Moitas veces dise que o público sempre é igual, que non hai variedade, pero, por suposto, se lle damos sempre o mesmo para comer… Como crear un novo público? Pois con produtos novos e diferentes”.

Gaztañaga deu un exemplo: “O outro día na actuación de Käffka en Zumaia sucedeunos algo moi especial, e tamén o estamos vendo coa peza Agur eta Dolore: de súpeto hai un público, unha chea de mozas novas de entre 19 e 23 anos, e pensamos: onde estaba este público? O propio programador estaba sorprendido. Aí temos unha canteira, e si non a alimentamos, adeus”. Elías chegou á conclusión de que é responsabilidade de todos os que se encargan de gardar esta canteira. Que procede o seu abono.

Unha estratexia política para a cultura

Tirei do fío e pedinlle que fixesen unha radiografía da escena actual. Elías comezou por: “Eu creo que esta profesión necesita unha revisión constante e neste momento pediríalle unha revisión potente, desde a honestidade: como están os actores, como están os directores, como se crean as redes, que saúde temos neste momento, que patrimonio estamos a deixar ás novas xeracións, aos novos traballadores… Creo que hai moitas cousas que cambiar para revisar e facer”.

Gaztañaga observa a situación xeral: “A cultura é unha ferramenta poderosa e se cadra a este sistema non lle interesa que estea en mans de todos, porque hoxe en día a cultura é un privilexio, empezando polas escolas, e non debería selo. Ensinar a frauta aos nenos, iso non é ensinar música, e ti tes que ir estudar música a unha escola de música, tes que pagar un diñeiro aparte, igual hai moitas familias que non o teñen, e para o teatro o mesmo. Pero as matemáticas son imprescindibles, aí sabemos que dúas máis dúas son catro. Por que unhas cousas teñen que ser ou si e outras son privilexios?”

Elías redondeou a súa reflexión: “Á fin e ao cabo, a cultura ten que estar dentro dunha estratexia. Parece que é algo solto: estes fan teatro, eses cantan versos… Pero non, a cultura é vida, e a través da cultura transmitir moitas cousas. Que estratexia política temos para a cultura? Non temos. E iso tamén significa moito”.