Tiveches algunha relación co eúscaro cando era neno?

Non. Eu, como toda a miña familia, era completamente castellanohablante. Unha avoa era de Salamanca. De pequeno non atopei ningún rastro do eúscaro no pobo. Despois da guerra foron anos moi pobres. As rúas de Ablitas aínda eran de terra e non había luz na rúa, por exemplo. O meu pai era médico de alí e aos 8 anos mandoume a un colexio de xesuítas a Tudela. Con 16 anos fun a Javier. Recordo que alí nun campionato de canto un grupo fixo unha canción en eúscaro e ese é o meu único recordo daquela época relacionado co eúscaro.

E como empezaches a estudar?

Seguín estudando coas xesuítas e fun a Loyola de Azpeitia a facer o período de noviciado. Aínda que tiñamos pouco contacto co de fóra, faciamos misas e rezos para os cidadáns, e aí foi onde tiven o meu primeiro contacto directo co eúscaro.
Logo funme a Bilbao. Alí vin a unhas xesuítas que se ofrecían a si mesmos para ir a África ou a Venezuela. Aprendían as linguas deses lugares e mergullábanse nas súas culturas. Un grupo pensou que aquí, en Euskal Herria, podiamos facer algo parecido, traballando a lingua e a cultura da zona. Entre eles atopábanse, por exemplo, Patxi Goenaga ou Alejandro Aldanondo, actualmente xesuíta en África.

Sete xesuítas decidimos ir a unha vivenda e aprender eúscaro. Fixemos unha petición ao xefe da provincia e el púxonos ao mando a Roman Garate, un home moi simpático. Era profesor de ética na universidade e autor de varios libros en eúscaro sobre dereitos humanos e marxismo. Viviamos en Santutxu. Desde o principio celebrabamos unha misa diaria en eúscaro, pero non foi suficiente e pronto decidimos facelo todo en eúscaro. Eu tiven moi boa sorte, porque tiven a Patxi Altuna como profesor de eúscaro.

Tiñamos unha relación moi bonita entre nós. Moitas veces iamos ao monte e faciamos cancións de Laboa e Lertxundi. Tamén traballamos a relación coa xente euskaldun de fóra. Así, por exemplo, ensinamos eúscaro a algunhas mozas. Eles sacaron o título de mestra e logo os seus noivos. Algúns deles chegaron a ser profesores da ikastola de Zarautz. Por outra banda, en Santutxu había unha ikastola e dous de nós, Patxi Goenaga e Josema Añón, colaboraban nela. Tasio Erkizia era profesor de Lesaka na ikastola.

Algúns quererían mal que os sacerdotes se dedicasen a este tipo de actividades, non é así?

Foron anos de moita tensión. As mobilizacións dos traballadores foron numerosas e importantes naquela época e algunhas xesuítas estaban moi comprometidos a través da sección ‘Misión obreira’. Participan en movementos de Barakaldo, Errenteria, Pamplona e Tudela, entre outros.

Por que non o sacerdotes?

Eu estaba a gusto porque era xente moi boa e cheguei a dar clases nas xesuítas de Bilbao durante tres anos. Con todo, tiña claro que non quería ser cura. Custoume moito, pero ao final deixeino con 30 anos.

Entón veu a Navarra?

Si. Os meus pais xa viñeran a vivir a Tudela, pero eu non quería ir con eles e fun á Deputación de Navarra a pedir axuda. Alí coñecín á señora Xole Erbiti, a responsable do Departamento de Eúscaro, e ela díxome que en Lizarra Ikastola necesitaban unha persoa. Alí fun ver a un dos principais impulsores da ikastola, Feliciano Pinillos, e ao director, José Luís Gorostidi, e aceptáronme enseguida. Estiven alí sete anos. Fixemos un gran traballo coas familias. Iso si, construíron unha ponte para conectar o movemento euskaltzale da época republicana coa época actual. Alí atópase unha xente marabillosa facendo un traballo fondo e silencioso, como os pais do futbolista Oier Sanjurjo.

Por que deixaches Estella e viñeches a Tudela?

Porque casei cunha moza de Tudela. O primeiro ano fun e viña, pero non era unha vida fácil e empecei a buscar traballo en Tudela. Dixéronme que necesitaban un profesor de inglés nun colexio de alí. Non sabía moito inglés, pero me recibiron. Á hora de aprender euskera, aproveitei as técnicas apresas a Patxi Altuna para ensinar inglés aos alumnos. Traballei nun centro público de Formación Profesional, chamado ETI. Unha vez cumprido o primeiro ano, comecei a ensinar en castelán. Máis tarde traballei en centros públicos de varios países: San Adrián, Cortes e de novo en Tudela, no Instituto Benjamín de Tudela.

Desde cando es o Olentzero de Tudela?

O ano pasado foi o meu oitavo ano. En Nadal fixen unha vintena de Olentzero en pobos e escolas.

Desde cando se celebra esta festa en Tudela?

Fai 46 anos, a pena A Teba púxose en marcha para organizar o cortexo fúnebre da comitiva. En 1965 algúns membros do grupo de Amigos do Olentzero de Pamplona viñan preguntando que pena ou asociación podería estar disposta a organizalo aquí. A Teba era a única asociación capaz de organizar un evento destas características e, a pesar de ser moi española, aprobaron a proposta. Pero o ambiente non era moi tranquilo. Os tebanos non estaban cómodos, porque pronto empezaron a sacar ikurriñas e outros símbolos no cortexo. Foi a pena Beterri a que colleu a testemuña. Beterri ampliou e ampliado a iniciativa. Olentzero está moi arraigado e é moi querido en Tudela. Vén moita xente a ver aos joaldunak, aos gaiteiros e aos animais. Desde entón a tradición estendeuse a outros pobos: Cintruénigo, Corella, Ribaforada, Cascante, Ablitas… Este ano, por primeira vez, fixémolo en Buñuel. Ademais dos Olentzeros da rúa, tamén se celebra a festa en moitos centros escolares.

Como o recibe a xente?

A xente non é parva. Sen dicir nada, moitos apostan polo Olentzero dicindo, por exemplo, que o Pai Noel vén de máis lonxe, ou que Olentzero non vén de Azpeitia ou Zarautz, senón de Lesaka, que Lesaka é Navarra.

Ante o ouro e as luces dos Reis Meigos, a de Olentzero é unha festa de animais, amable, sinxela e próxima. Á xente gústalle moito. Traemos animais de Leitza e iso atrae moito ao público. Tamén botamos doces.Hai
moita xente que nin sequera sabe pronunciar ben a Olentzero, pero veñen verlle a gusto. Nos últimos anos o costume vaise estendendo, aínda que sexa lentamente.

Eu relaciono todo isto co modelo A. Case un milleiro de nenos e adolescentes están a aprender eúscaro como materia na Ribeira, e, aínda que sexa pouco, aquí é un gran paso adiante.

Que importancia ten o modelo A na Ribeira Navarra?

Terrible. O eúscaro ten hoxe catro patas na Ribeira Baixa: Argia Ikastola, modelo A, AEK e Escola de Idiomas. Recollín os datos concretos deste curso para preparar un informe e, en consecuencia, no modelo A están a estudar 910 nenos e adolescentes. Os datos de Educación Primaria nos centros públicos son os seguintes: 70 alumnos de Ablitas, 20 de Cabanillas, 69 de Cascante, 42 de Castejón, 123 de Cintruénigo, 10 de Corella, 80 de Cortes, 4 de Fontellas, 62 de Murchante. En canto á ESO, Bacharel e Formación Profesional, no Instituto Benjamín de Tudela hai 34 alumnos e no Val do Ebro hai 25.

No modelo D a única opción é Argia Ikastola. No centro hai 230 alumnos e alumnas con 21 profesores. A eles habería que sumar as 60 persoas que están a estudar en AEK e as 28 que están na Escola de Idiomas. No modelo A e D, por tanto, 1.400 alumnos e profesores. Segundo os meus cálculos, haberá outros 500 vascos en Tudela e uns 60 máis nos pobos de ao redor. Unhas 2.000 persoas nunha comarca de 100.000 habitantes. Eu creo que hai que impulsar o modelo A na Ribeira, ese é un acceso moi interesante para o eúscaro.

Están os nenos/as facendo o camiño do modelo G (o eúscaro tampouco é unha materia) ao modelo A?

A difusión vai moi lenta, a verdade. Este ano, por exemplo, en Corella, un pobo de 7.600 habitantes, só dez nenos acudiron ao modelo A. O Goberno de Navarra debería facer un esforzo especial para promocionar: convidar a escritores ou intelectuais a falar, ofrecer pallasos e obras de teatro, organizar excursións a centros educativos doutras comarcas de Navarra para que os nosos nenos e nenas vexan que en moitas zonas fálase euskera en Navarra…

Que pensa da presión que se exerce contra o eúscaro desde a dereita política e mediática?

UPN non quere ver o que está aquí. Dálles igual que traian outras cousas de onde sabe onde, pero non poden ver o eúscaro. Os cidadáns moi politizados cren que o Goberno lles impón a lingua. Outros, en cambio, pensan que os seus fillos e fillas poderían vivir en Pamplona, San Sebastián ou Bilbao, e que o eúscaro se lles pode facer valioso. Por iso, algúns non levan aos nenos ao modelo A, pero lles dan clases particulares. Con todo, non é fácil atraer á xente. Este ano tentei ampliar o modelo A de Buñuel e despois de falar con algunhas nais hei visto que están moi ocupados e que non teñen nin ganas nin posibilidades de meterse en máis cousas.

Recibiron moita presión por parte da dereita nesta lexislatura?

Eu collo o xornal con ansiedade. A miúdo apareceron adhesivos nos farois, nas paredes da rúa ou nos escaparates, dicindo: “Imponse o eúscaro” ou “Defende Navarra”. Os manifestantes arrincaron con rabia os sinais escritos en eúscaro e os carteis que portaban en eúscaro. En 2016 atacaron a Ikastola de Tudela. Entraron e fixeron pintadas ofensivas. Eu son un neno para iso e cando vexo talles asaltos apresúrome a chorar. De rabia, saín varias veces á rúa cos sprays a borrar este tipo de mensaxes.

Percíbese na rúa, ademais do ensino, máis movemento a favor do eúscaro?

Puxéronse en marcha varias iniciativas interesantes. En xuño do ano pasado, por exemplo, celebrouse por primeira vez a Festa do Eúscaro en Tudela, organizada pola Plataforma a favor do Eúscaro de Tudela, coa colaboración do Concello e do Goberno. Os actos de carácter cultural e festivo celebráronse en catro prazas para nenos e adultos, e saíu moi ben.
Outro exemplo é a iniciativa que o grupo Tutera Kantuz puxo en marcha este ano para aprender a amar o eúscaro. Neste grupo de 35 persoas queren situar o eúscaro fóra da política e afastar a perspectiva negativa. Reparten fichas coas letras e explicacións das cancións. Na contorna de Euskaraldia e na Korrika, como non podía ser doutra maneira, moveuse a moita xente. Doutra banda, aquí vemos ETB e iso é moi importante.

O alcalde de Ezker Batua foi durante a lexislatura o deputado xeral de Gipuzkoa. Que tal traballou no que se refire ao eúscaro?

Moi ben. Eneko Larrarte faio ben. É moi próxima. Ademais, a súa nai está en Geroa Bai.