Confesareiche que hai tempo que quería entrevistarche con vostede. Desde decembro de 2016. Estivo no Congreso dos Deputados durante catro anos, en representación de EH Bildu, e falou da súa experiencia no festival Feministaldia. Diso quérolle preguntar en primeiro lugar, e desde o principio nuke.Nola chegou a Madrid?

Sempre fun militante da esquerda abertzale, e aínda que tiña moitas dúbidas e contradicións, a ver se iamos ir a Madrid ou non, cando se creou a situación funme. Aquilo foi consecuencia dunha dimisión, e eu, unha moza de 32 anos, fun alí a substituír a un adulto de 50 e pico anos. Durante os dous ou tres primeiros meses chegoume unha mensaxe de parte da sociedade: non penses que vas substituír a calquera. Empecei a ter conciencia do que se toma e empezou a estalarme todo un volcán.

A pesar de todo seguiu.

Cheguei a Madrid cunha inconsciencia absoluta, e gústame falar de inconsciencia e de conciencia, porque cando un fai cousas sen sabelo, cando un entra na cova do lobo sen sabelo, é inconsciencia, pero cando entra sabendo que o lobo está alí, é atrevido. Empezamos así nas prazas, inconscientemente, e como seguiamos na toma de conciencia, volvémonos valentes. En política o mesmo. Tras catro meses de moito medo e moitos complexos, fixen un exercicio para empoderarme e desenvolver un discurso propio, e aguantei tres anos e medio. Logo dixen que si para facer unha campaña política. Creo que tamén alí fun valente.

Como describirías o congreso e a política en xeral?

Pareceume que a política era unha selva de Cristo. A miña maior desilusión é que o presidente non é o único que manda nese bosque. Fóra do Congreso, fóra do Parlamento do Goberno Vasco, é de lamentar cantos poderes fácticos hai, que votan os que non temos e que toman por encima de nós as decisións. Doutra banda, a frivolidade é tremenda. É moi doloroso saber que se aprobaron os orzamentos porque non sei quen decidiu que nos convén non se que competencia, cando ese estatuto das competencias é unha lei orgánica e debería estar cumprido hai tempo. É moi doloroso porque xogan co noso día a día. No Congreso non hai moito enfado, non hai moita diferenza, porque logo na cafetaría todos son moi amigos.

Como cho levaches?

Para min era moi duro, saír ao micrófono e que todo o mundo saltase encima, insultásese, escoitásese, e logo ir á cafetaría e facer coma se non pasase nada. Non podía soportalo. Esa xente estraga a nosa vida e ademais insúltannos cando vimos propornos cousas lóxicas, e logo pensan que seremos os seus amigos na cafetaría? Non me interesa, non fun alí a facer amigos. Adoptar esa actitude foi un proceso de empoderamiento: eu non vin aquí a facer amigos, volverei a casa cos mesmos amigos que tiña antes, pero polo menos direivos que isto e isto, direivos que habedes torturado, que conseguistes matar a unha chea de xente nas estradas, que conseguistes matar a unha chea de xente de fame, non chegar ao final do mes…

Dedicounos bos momentos.

Por suposto, moitas cousas boas sucederon, non todo na vida é unha traxedia. Para min hai un detalle moi bonito e resume moito a nosa experiencia. Ao día seguinte daquel famoso “No meu cona e no meu moño mando eu”, estaba tranquilamente no meu despacho. Os barrenderos pasaban todos os días por alí para recoller papel e plástico e había unha muller madura, duns 60 anos, que entrou aquel día no meu despacho, pechou sigilosamente a porta por dentro e díxome que eu tiña uns obarios soberbios, que o día anterior había feito unha fermosa cousa e deumos. Entón pensei: mire, quizais aquí non conseguiremos nada, aquí o PP ten a maioría absoluta, pero isto váleme, a muller de 60 anos está a limparse aquí, co clasismo que hai, será o último ollo da cadea no congreso. Se o de onte deulle forza para saír á rúa e outras cousas, e para sentir que el e eu imos estar na mesma pelexa en moitas cousas, quedo contento.

Cando aínda estaba en Madrid, participou na campaña electoral da próxima lexislatura como candidato ao Senado.

Nesta campaña colocáronnos dúas mulleres como cabezas de lista en Bizkaia, tanto para o Senado como para o Congreso. Iso non o decidimos nós, iso decidírono os militantes, iso decidiuse nas asembleas e iso foi o que decidiu EH Bildu. Pero logo non se tomou esa decisión coa seguridade necesaria, fóronse rompendo moitas relacións e todo se foi baleirando ata que chegamos a casa. Creo que neste país non se sabe apostar e soster as apostas, sobre todo no caso das mulleres. Se se cheira algo diferente do discurso oficial considérase unha ameaza, e iso creo que é un gran erro, e que temos moito traballo por facer. Neste momento sei que non volvería a Madrid, pero eu sigo votando o partido que votaba antes e sigo participando no meu pobo en moitas cousas.

Naquel relatorio da Feministaldia mencionaches outra cuestión: o tratamento e o rexeitamento dos medios de comunicación.

Repasaba as conversacións que fixera durante os catro anos de Madrid e dábame conta de moitas cousas. Por exemplo, non me parece moi normal cantas veces tiven que contestar a ver si era fan de Rocío Jurado. Eu que música escoito, alguén terá curiosidade por iso, pero en Madrid a dereita ten a maioría absoluta, sete vascos dun partido, cinco doutro partido, tentamos traballar uns discursos, facer mocións, pór a realidade de Euskal Herria encima da mesa, e a vostede o único que lle importa é si eu ouzo ou non a Rocío Jurado. Paréceme unha falta de respecto nun momento concreto, e iso non ocorre cando entran en política avogados ou enxeñeiros masculinos. Creo que no meu caso houbo moitos factores: eu era unha muller nova e eu era bertsolari. Aí vese o infravalorado que está a cultura vasca, –entre eles os nosos medios de comunicación–, o complexo que está coa nosa cultura.

Agora volvemos ao bertsolarismo. Hai apenas un mes que se publicou o libro Kontrako eztarritik. A obra, asinada por Uxue Alberdi, é un traballo colectivo en parte, xa que recolle os testemuños de quince mulleres bertsolaris, entre elas, o seu propio. Contastes como o ser lido como muller vos influíu nas prazas e como vivistes as opresiones. Non é unha lectura fácil.

Vostede colle o libro e é un desgraciado. Eu mesmo poño en fila as cousas “malas” que me sucederon en 24 anos, e digo: “Como non lle escapei de aquí? Como aguantei isto?”. O bertsolarismo, por suposto, ten moito de bo. Até agora sempre estivemos dicindo cousas boas, porque nos avergoñamos de contar cousas malas. Pero cando as mulleres saímos á praza e tocamos o goce do verso, fixéronnos sufrir moito. Eu estou disposto a pasar esta páxina do libro, a pasar o sufrimento, pero primeiro contaremos o que pasou, non podemos facer coma se non pasase nada.

Por que?

Por que queremos exhumar aos cadáveres despois da sublevación militar? Só para tranquilizar ás familias? Non. Hai que facer un exercicio colectivo e aclarar que pasou, quen o fixo e por que. Bo, isto é o mesmo. Se queremos que todo vaia ben a partir de agora, todos temos que saber que pasou até agora. Eu non contei o que contei para que a xente pense, “o pobre Onintza, o que sufriu”. Esta conclusión non me serve. Eu contei o que contei só por unha cousa: esas opresiones para identificalas, para ver que estiveron nas vidas de todos, e para dicirlle ás mozas e ás mulleres que esas cousas non ocórrenche porque es parva, non porque sexas máis fea que as demais, non porque sexas máis delgada, non porque sexas máis gorda, senón porque vivimos nunha sociedade machista, porque o patriarcado manda…

Algunhas mulleres bertsolaris declararon que non se sentiron así.

Paréceme moi ben. Eu non vou impor a miña experiencia a ninguén, pero ninguén me negará a miña.

Asinastes testemuños por nome e apelidos, pero non sinalastes a ninguén co dedo.

A min non me importou si unha ou outra responsabilidade díxoo ou me fixo sentir. Ao final, que pasou? Pois que unha clase en situación de privilexio, a clase dos homes, pensou nun momento en que está por encima de nós, inconscientemente ou conscientemente, e por iso tiveron unha maneira de actuar. Dáme igual quen sexa, pai, pai, curmán ou tío, porque calquera deles pode ser, e eu creo que era necesario facer ese exercicio.

Entón estás contento co resultado do libro?

Si, creo que foi un exercicio moi bo. Por unha banda, perdemos o medo a dicir todo o que sentimos, e doutra banda, vexo que hoxe en día cando unha nena de 16-17-18 anos salta á praza, ideológicamente non está onde eu estaba, senón moito máis alá.

En todo isto, gañaches a txapela de Bizkaia. Felicidades.

Grazas.

Chapeu e pau. Que foi para vostede?

Viño nun momento que non mo esperaba. Pensei que sería o meu último campionato. Do 1 de novembro ao 15 de decembro fixen un exercicio mental e díxenme: En 2019 teño que cumprir 40 anos, participei no campionato desde os 18, é suficiente. A txapela de Bizkaia nunca gañou unha muller, pero virá Nerea [Ibarzabal], virá Miren [Amuriza], virá Jone [Uria], ou virá outra, e gañará, e eu estarei en público para protexelas, e non pasará nada. De súpeto vin a miña gorra sobre a miña cabeza. Sentín alegría, pensei: conseguímolo, en Bizkaia tamén o pau está en mans dunha muller, e simbólicamente esa hexemonía pasa a mans de todas as mulleres. Non é só que nas últimas catro finais chegamos catro mulleres á final; non, ademais, somos capaces de gañar. Chegamos até aquí e estamos onde nos merecemos. Esa sensación é tremenda.

Precisamente, ao día seguinte de gañar a txapela, subliñaches que aquilo era unha vitoria colectiva. Con todo, moitos denuncian que existe certa tendencia a meter a todas as mulleres no mesmo saco. Que opina vostede diso?

Eu gañei a txapela, por suposto. O mérito é dun mesmo, cada un meteu as horas e cada un tivo un bo día ou unha concentración axeitada, non hai dúbida diso. Outra cousa que quero dicir é que nas entrevistas dicimos que a txapela é o resultado de toda a carreira, o premio, pois non, porque a txapela gáñase nunha tarde ou se perde. Ao final é esa txapela. E gañei a txapela porque fixen ben en bertsos o 15 de decembro, e non ten outra volta. Por suposto, cando empezamos a cantar bertsos, como os homes son os representantes de si mesmos, sen dúbida tamén nós somos os representantes de nós mesmos, e iso hai que reivindicalo e hai que subliñalo, e ten que ser así: non somos un saco homoxéneo, somos persoas moi heteroxéneas, moi diversas. Pero creo que fixemos unha loita colectiva para estar na praza e conseguir a lexitimidade, creo que fixemos un camiño, e eu non quero esquecer aos que o fixeron. Por exemplo, si no Campionato de Euskal Herria de 1986 non se presentou Kristina Mardaras, é posible que Maialen [Lujanbio] ou Iratxe [Ibarra] ou non sei quen fose a primeira muller en acudir ao campionato de Euskal Herria, quince anos despois, e entón teriamos o camiño moito máis atrás no noso proceso. Reivindico ese camiño, que non todos estean no mesmo saco.