Os zapatistas de Chiapas celebraron recentemente os 25 anos da revolta do 1 de xaneiro de 1994. Con este alzamento armado, dixeron “Xa basta!” á dominación colonial dos pobos indíxenas durante cincocentos anos, á ditadura perfecta do Partido Revolucionario Institucional de seis décadas, ás políticas neoliberais do Tratado de Libre Comercio de América do Norte (NAFTA) e, dunha maneira máis ampla, demostraron que era unha mentira o fin da historia delatada polos distinistas do capitalismo todopoderoso e do pensamento único.

A revolta construíu unha experiencia de autonomía política moi relevante, partindo da reivindicación de 30 municipios autónomos en decembro de 1994 e coa constitución en 2003 do cinco Consellos de Bo Goberno rexional. Desde entón, os zapatistas desenvolveron os seus propios modelos de goberno e xustiza, así como os seus propios sistemas sanitarios e educativos e actividades produtivas propias; baseáronse na propiedade colectiva da terra e no desenvolvemento de novas formas de auzolan para conseguir o apoio material para a organización da autonomía.

Os zapatistas reafirman con autonomía a súa vida de autodeterminación, rexeitando as decisións capitalistas que fortalecerían e negarían a existencia da comunidade. A autonomía tamén é o intento de desenvolver as formas de autogoberno popular nun contexto de ruptura total do Estado mexicano.

Esta experiencia está a levarse a cabo nun territorio de extensión como Bretaña, algo máis grande que o de Euskal Herria, e estase desenvolvendo de forma continua desde fai un cuarto de século.

Temos, por tanto, motivos para dicir que a experiencia zapatista é unha estrela moi brillante no ceo das nosas esperanzas e desexos –engadindo que é unha estrela que se toca cos dedos e atópase cos seus habitantes–. Por iso, os que chegaron a celebrar o 25 aniversario dA Realidade caracol, tras un longo camiño até a selva de Lakandona, viñan dispostos a gozar da alegría de todos, porque esta experiencia rebelde ha podido superar tantos ataques, resistiu o desgaste do tempo e mostrou unha creatividade innegable até hoxe.

Con todo, aqueles días non foran nunca tan festivos. O comandante Moisés, sen afeitar, dixo: “Non temos tempo para a celebración do 25 aniversario”. De feito, a situación non se viu reflectida nas palabras do portavoz dos zapatistas, senón no feito de que o EZLN lembrase o seu carácter militar: o exército zapatista non desapareceu, aínda que nas dúas últimas décadas atrásese a un segundo plano.

Cando os comandantes chegaron aos seus cabalos, entraron no caracol infinitamente ataviados de zapatistas uniformado, facendo ruído cos paus que traían nas mans, ao mesmo ritmo que os seus pasos. 3.000 zapatistas en total, procedentes das cinco rexións autónomas, parte dos reservistas do EZLN. Os primeiros que chegaron a terras zapatistas pensarían que se trataba dun rito moi coñecido para celebrar o levantamento de 1994. Non era nada diso: as festas do 31 de decembro celébranse sen presenza militar, como a maioría das concentracións zapatistas.

Os uniformados pódense ver de cando en vez en tarefas de seguridade, sobre todo nA Realidade, desde que en maio de 2014 asinaron Galeano, pero para atopar unha exhibición militar como a deste 31 de decembro hai que remontarse á historia até o verán de 1994, cando se reuniu o Congreso Nacional Democrático de Guadalupe Tepeyde, no que os soldados zapatistas desfilaron con armas, un matiz importante. Este carácter non militar das celebracións zapatistas é lóxico, xa que desde a tregua do 12 de xaneiro de 1994 o EZLN decidiu non usar as armas de forma agresiva, dando prioridade á construción da autonomía e tratando de non responder as provocacións de grupos paramilitares como o exército federal.

Coa ‘escenografía’ e o lugar elixido nesta ocasión, os zapatistas anunciaron o regreso á época na que empezaron a súa aventura de forma pública.O agudo e cru discurso do comandante Moisés quixo pór as cousas no seu sitio, explicando a posición do EZLN ante o novo goberno de México. A análise da situación xerada pola elección de Andrés Manuel López Obrador non é unha sorpresa para ninguén, xa que foi adiantado o pasado mes de agosto. Pero nesta ocasión enviouse unha mensaxe ao novo poder que goberna desde o pasado 1 de decembro. O EZLN non ten ningunha esperanza no novo Lehendakari: é un contramaestre máis dun capitalismo globalizado, cada vez máis facenda, a pesar da crenza contraria de 30 millóns de votantes mexicanos.

O subcomandante Moisés centrou as súas críticas nos proxectos que o novo presidente promove con máis enerxía que os anteriores. López Obrador xustifica estes proxectos na loita contra o progreso, o emprego e a pobreza, coa súa coñecida retahíla de que todos os que se opoñen son conservadores, reaccionarios, inimigos do benestar colectivo, salvo primitivistas anacrónicos. Pero estes megaproyectos para os pobos indíxenas, e non só para eles, traen no fondo o roubo das súas terras e a rápida destrución das súas vidas. “Dámosnos/Dámonos conta de que esta vez veñen destruírnos, a destruírnos os pobos indíxenas”, resume Moisés.

Un destes grandes proxectos afecto ao istmo de Tehuantepec. Neste sentido, amplíanse os parques de muíños de vento, pero tamén a creación dun espazo económico singular e dun medio de transporte multimodal entre os océanos para facer unha competencia
á canle de Panamá, que nunca puido ser materializada polos gobernos máis neoliberais. Outro proxecto contempla a plantación dun millón de hectáreas de árbores e árbores froiteiras, principalmente no sueste de México (Oaxaca, Chiapas, Tabasco e Iucatán). Isto é o que espertou as sospeitas respecto de Adolfo Romo: López, que ten a chave das relacións entre Obrador e a patronal, é un home coñecido da industria agro-mexicana, e ten en Chiapas un seminario que produce 20 millóns de papaiondo ao ano.

Pero o Subcomandante Moisés destacou especialmente o Tren Maya, que uniría o Palenque de Chiapas cos principais centros turísticos e arqueolóxicos de Iucatán. Con este proxecto pretenden incrementar a explotación dos recursos naturais na península, que xa derrubaron máis de 14.000 quilómetros cadrados de selva entre 2000 e 2016, e multiplicar os espazos turísticos coa privatización, hormigonado do solo e a contaminación da ladeira do mar.

López Obrador tamén se queixou de que o turismo se concentrase até agora nas inmediacións de Cancún. Ademais de que o proxecto en si é devastador –o slogan do lehendakari modernizador é “un, dous, tres… cen Cancún”–, a forma de anuncialo é unha provocación insoportable para os zapatistas. De feito, o 16 de decembro o novo lehendakari veu até Palenque, a escasos quilómetros do zapatista Roberto Barrios Caracol, e para celebrar o inicio da obra fixo un falso rito maia en honra á Nai Terra. Moisés dixo ironicamente que López Obrador viñera a pedir á Nai Terra permiso para destruíla e que se esta puidese contestarlle, o mandase ao traste… Dar o nome dos seus antepasados ao proxecto é un insulto para os zapatistas, e a parodia, a burla e a humillación do ritual maya: A Nai Terra foi obxecto dun proxecto de ocultación que nin sequera se preguntou aos seus habitantes.
En efecto, dado que os proxectos se queren realizar en zonas nas que residen os pobos indíxenas, o Tratado 69 da Organización Internacional do Traballo, ratificado por México, prevé a necesidade de someter ás súas xentes a un cuestionario previo libre e informado. Noutras palabras, o novo mando finxe inclinarse ante a Nai Terra para logo saqueala mellor e violar os acordos internacionais dos dereitos dos pobos orixinarios, que tamén son leis en México.

Ante esta terrible ameaza do polbo capitalista, a pesar de vir disfrazado con aparencia de progresismo, os zapatistas mostraron unha actitude moi severa: “Non lles deixaremos facer o que queiran”, “Se veñen provocarnos, defenderémonos a nós mesmos”, “Defenderémonos, loitaremos si é necesario”. A advertencia á nova autoridade foi moi clara e iso dá significado á exposición militar previa ao discurso: as 3.000 persoas que vimos desfilar ante nós significan que están dispostas a dar vida para defender o seu territorio e a autonomía que construíron.

Non hai que entender desde a mensaxe que volvan á loita armada. Agora trátase de defenderse a si mesmos, de defender a construción civil da autonomía que está no centro do proxecto zapatista. Moisés dixo: todo o que conseguimos até agora é froito do noso esforzo e experiencia e “imos seguir construíndo”. O reto é seguir a experiencia civil da autonomía, pero para iso agora vese obrigado a defenderse das ameazas que lles chegan do novo goberno, con todos os medios necesarios.

Outra das cousas do discurso de Moisés tamén provocou varios chismes. O portavoz dos zapatistas repetiu unha e outra vez que “estamos sós” e iso foi un duro golpe para moitos. Que significaba, todas as alianzas que o EZLN teceu ao seu ao redor durante un cuarto de século, a través do Congreso Nacional Indíxenas, o Consello Indíxena do Goberno, A Sexta que quere ser a rede de loitas de México e de todo o planeta, todos os grupos de solidariedade creados en todo o mundo… todo iso quedou en nada? Non se conseguiu superar as inercias e divisións e avanzar na configuración de “redes de rebelións e resistencias” a nivel internacional como en México?

No contexto de todo o relatorio hai que entender o que quere destacar:por unha banda, a decisión estratéxica dos zapatistas ante o novo goberno e, por outro, é un momento decisivo no camiño da experiencia zapatista. Os votantes mexicanos han decidido por maioría [López Obrador foi elixido presidente] e non fixeron caso ás advertencias dos zapatistas. Pero “hoxe estamos sós” fai eco da frase “estabamos sós cando nos rebelamos fai 25 anos”. É dicir, que a decisión de entón tomouna só o EZLN, e a de hoxe tamén, que a decisión de estar preparado para a loita contra o novo mandatario mexicano só corresponde ao EZLN.

Pero, por que esa decisión? Segundo a análise dos zapatistas, a nova autoridade mexicana consiste en profundar no proxecto capitalista por un desarroilismo asumido sen escrúpulos, ignorando a crecente preocupación polo quecemento climático e sen case nunca preocuparse polos argumentos ecolóxicos. Aínda que non é López Obrador o negacionista do cambio climático, o seu comportamento non está lonxe da de Trump, por certo, que ambos manteñen relacións moi cordiais.

Sen dúbida, nesta análise teñen o seu lugar as condutas que mostraron os chamados gobernos progresistas en América Latina, especialmente en Brasil, Bolivia, Ecuador e Arxentina, nos últimos quince anos. Aínda que hai algúns aspectos positivos nestes casos, pódense facer dúas afirmacións principais: por unha banda, o enfraquecemento dos movementos sociais e, por outro, a loita dos indíxenas, utilizando para iso a cooptación, a perda de autonomía, a división e a autocuidado, coa escusa de non facer xogo á dereita ou á ultradereita; doutra banda, o ataque á venda de todo, as infraestruturas máis grandes e malas, o estractivismo, os roubos, as relacións capitalistas, etc. É dicir, que o progresismo se converteu nun dos modelos políticos máis eficaces, polo menos temporalmente, para fortalecer a forza do polbo capitalista e responder á súa fame insaciable.

Os zapatistas decidiron adiantarse e non esperar a que estas políticas vaian mostrando progresivamente os seus efectos letais –ou, si é necesario, a que os mexicanos tamén se decepcionen e abran as seguintes etapas, seguindo os modelos de Arxentina ou Brasil, abrindo o camiño cara á ultrarrápida ou extrema dereita–. Os zapatistas desafían á nova autoridade a elixir entre os dous compromisos solemnes que se adoptaron nas eleccións: un, sacar adiante os grandes proxectos de infraestruturas anunciados; dous, non pisar nunca ao pobo mexicano. Obrigan a elixir a zona na que se atopa cada un deles. E, por último, os zapatistas prepáranse para defender o que construíron durante un cuarto de século, a experiencia dunha autonomía rebelde cuxa grandeza e radicalidad non teñen tanta importancia no mundo.

E nós, que? Conformámonos con ver sen reaccionar como ameazan e atacan esta experiencia? Este risco, ademais, está a suceder cando a experiencia do Kurdistán sirio tamén está a ser seriamente ameazada pola retirada de Estados Unidos e polo ente Erdogan-Trump. Tal e como escribiu un amigo arxentino, sen o zapatismo –e imos engadir, sen o confederalismo democrático de Rojava– este mundo sería moito máis temible que o que é hoxe. l