Un xornalista musical non necesita grandes escusas para atoparse con Xabier Erkizia. En realidade, a traxectoria do lesakarra ofrece suficientes asideros para iniciar un interesante diálogo: os libros que escribiu ultimamente poden ser obxecto de conversación –por exemplo, o seu último traballo Il Rumore Lontano–, tamén pode reflexionar sobre os grupos que produciu –Ainara LeGardon ou Grande Days recentemente–, preguntarse sobre as súas colaboracións en numerosos medios de comunicación ou debullar os froitos da experimentación sonora constante. Sen dúbida, hai suficientes razóns para dar a palabra a Erkizia.

En calquera caso, nós quixemos abordar outro extremo de corda que vén do mesmo nó, tomando como punto de partida a exposición Música no País Vasco 1968-2018, recentemente comisariada e que aínda se pode visitar no Museo de Belas Artes de Bilbao. Alí, o músico e investigador preferiu non facer unha análise somero das melodías que se cultivaron na nosa contorna nos últimos 50 anos e centrarse no sinuoso percorrido que realizou para chegar a adoptar as formas que hoxe ten a música vasca. Para iso, tivo que dirixir inevitablemente a súa mirada a todos os recunchos e, máis aló dos nomes famosos, mirou tamén a creadores que estiveron percorrendo as difusas fronteiras entre a música, o ruído e o son que lles son propios. Nós tamén quereriamos facer algo parecido, tentar coñecer mellor os pormenores do ruído vasco.

Un de nós

O grupo Gutariko Bat é un grupo ao que poucas persoas poderían entrar nunha lista deste tipo. Erkizia tampouco o fixo, quizais por un tema de humildade ou de vergoña. De feito, foi o propio Xabier Erkizia o que ruxía naquel grupo, ademais de tocar a guitarra e facerse cargo dos samples. Este nome, que non se menciona nas genealogías tradicionais, garda unha interesante historia. Aínda que Gutariko Bat sexa un nome alleo ao que non lle gusta explorar no escuro subsolo vasco, no Estado francés as cousas foron moi diferentes para o grupo durante varios anos.

“No Estado francés tivemos un gran éxito, chegando a tocar diante dunhas 300 persoas. Nós nunca o previmos. Convidábannos a tocar desde Bordeus, Pau ou Toulouse xunto a grupos estranxeiros e ao chegar dabámonos/dabámosnos conta de que eramos cabezas de cartel. Os afeccionados coñecían ademais as nosas cancións, sabían cando chegaban os cambios de ritmo”. Ao volver a casa, os que se atopaban na casa raramente crían no que dicían. De feito, as cousas eran moi diferentes no sur da fronteira, xa que o eco do grupo Gutariko Bat nunca foi demasiado grande. No Estado francés, en cambio, nas revistas musicais dedicábanse a escribir artigos sobre o grupo e, en xeral, o grupo obtivo notoriedade nalgúns circuítos. Erkizia di que eles mesmos non eran plenamente conscientes do que estaba a suceder. “Entón, imaxínache que non tiñamos nin un e-mail, por tanto, a nosa discográfica era a única fonte para estar ao tanto do que ocorría”.

Todo comezou no concerto que ofreceron en Bermeo xunto a Portobello Bones. Nada máis acabar o directo, cando aínda estaban no escenario, subíuselles á banda e ofrecéronlles gravar un disco en directo. Foi tal a fascinación que se creou noutros músicos. Estas primeiras cancións foron gravadas nos estudos Amanita de Hazparne, no ano 1997, nun single compartido co grupo francés antes mencionado. Aquel sinxelo viaxeiro percorreu o camiño. Un día Stephan Krieger, xefe do selo e distribuidor Amanita, díxolles a necesidade de celebrar unha reunión, porque era importante. O certo é que as cancións que gravaron espertaron o interese dalgúns dos grandes nomes do rock da época: Ian McKaye (Dischord Records, Fugazi) e Jello Biafra (Alternative Tentacles Records, Dead Kennedys) foron os encargados de preguntar e informar sobre o grupo. Steve Albini (Big Black, Shellac) foi aínda máis lonxe e expresou o seu desexo de gravar un disco propio cando chegou a escoitar o Single. Era incrible, desde logo.

Gutariko Bat publicou un traballo de sete polgadas (Ama 41, de 1998) e tres cancións máis de varias coleccións. En 2006, o colectivo Arto Artian recompilou un disco de Gutural e outro de Akauzazterlan nunha colección na que finalmente todas as cancións do grupo foron recompiladas en formato CD. Oito cancións en total. Dise que gravaron moitas máis cancións, tanto no local de ensaio como no estudo. De todos os xeitos, estas cancións están gardadas nun disco duro, xa que cando faleceu o baixista Ían Zubieta, as preferencias dos membros do grupo cambiáronse radicalmente e acabouse o proxecto. Como esas cancións non están ao noso alcance, só a través da imaxinación podemos xulgar que ían ser capaces de facer. Quen sabe que desas oito primeiras sementes podería florecer si a traxectoria do equipo non fose tan rápida.

Hora do desexo

O que facía o grupo Gutariko Bat non era nada fácil de escoitar. Era unha música moi forte e agresiva que, ademais, desdeñaba de maneira consciente as fórmulas identificables. Moitos interpretarían como ruído o que facían e seguramente naqueles tempos –o grupo formouse en 1993– non eran moitos os que se atrevían a facelo. Erkizia confesounos que cando chegaban a unha fórmula identificable, tendían a cortar e a empezar con outra cousa. Querían renunciar á comodidade. O programa, ademais, lembrará como fascinaron a grupos como This Heat, us Maple ou Laddio Bolocko, até o punto de deixar de ensaiar e de escoitar os discos coa boca aberta. Non podían comprender como se facía esa música. Era nova, sen forma precisa, ás veces equivocada e incómoda.

O propio concepto de ruído tamén ten que ver con esta actitude, segundo Erkizia. “O ruído é o que fai en contra do canon, se hai algo. Por iso depende do lugar e da época. Sen ningunha intención de menosprezar a quen o fan, claro, pero non é o mesmo facer o noise-rock na década dos 90 que na actualidade”. A xeración de ruído foi sempre contraria ao modelo ou norma, xa sexa estética, ideolóxica ou política. Sempre sinalou o erro e o outro, o que pode ter múltiples resonancias e usos. A potencialidade é case infinita, porque contén á vez a reprobación e todo o que pode ser.

Os de Gutariko non querían ser máis que unha banda de punk-rock dos anos 80. Tampouco lles excitaba especialmente a participación nos grandes festivais reivindicativos, non porque puidesen ser ideológicamente afastados, senón porque non querían formar parte dunha maquinaria como esta. Non lles gustaban os percorridos marcados. Querían rexeitar as lemas de protesta e utilizar máis a voz como instrumento, pór o volume ao mesmo nivel que outros instrumentos e facer máis caso da percusión das palabras que da mensaxe. En lugar de fixarse nas estruturas habituais, xogaban co silencio e os cambios de velocidade formando un collage. A fuxida do canon situáballes nun medio suxestivo e iso, en lugar de converterse nun problema, foi unha fonte de pracer para o equipo de Bera.

Naqueles anos, Erkizia e os seus amigos esperaban a que chegasen os discos que distribuía Amanita. Nun principio o que querían era o rock aldrebés, despois recorreron ao jazz libre e á electrónica abstracta. Coma se dun mugalari tratásese, Erkizia lembra o entusiasmo que sentían ao pasar a caixa polo outro lado dos límites do disco de Hazparne. Realizaba paradas en Bilbao, Azkoitia, Donostia e Bera, para repartir os discos que traía. Pero moitas veces, na aduana, os seus amigos esperábanlle e chegaba a Bilbao case cunha man chea de nada e outra cousa de ningunha, vendendo a maioría dos seus discos. Tal era a fame que tiñan os sons novos. Tamén se acorda de cando coñeceu ao grupo Akauzazte na Feira de Durango. Ao ver que levaban a música dentro dunha lata pecha, espertóuselle o desexo: non sabía que ía haber aí dentro, pero quería escoitalo. Aquel día, despois de andar dun lado a outro sen saber como abrir a lata sen estragar o casete interior, logrou ouvilo e durante a noite non puido durmir.

Dise que o ruído é un instrumento intuitivo, que se rexe polo desexo. Por moi ambiguo e sucio que sexa ese desexo. “Detrás do ruído hai unha ansia de escapar do modelo e volver a música ao seu carácter orixinal, de resetear e de aflorar o sentido dun mesmo”. O irracional e o provocativo son propios do ruído, chegando ás veces a extremos paródicos. Con todo, para Erkizia, a clave está en priorizar o desexo, en mergullarche no descoñecido e deixarche guiar pola mente sen facer eleccións plenamente conscientes.

Un de nós probablemente non instalara ningún canon imitable na nosa casa, pero podía suceder. Tamén podemos entender o ruído como un detrito da lóxica racional, e os sedimentos nesa continua fuxida tamén afectan os creadores da zona. Erkizia confesounos que, ao seu xuízo, como sucedeu noutros territorios, a discordia vasca “non soubo metabolizar o ruído” e ás veces “actuou de forma patrimonial e bastante miope” á hora de aceptar e impulsar novas propostas. A confesión, por tanto, veu por outras vías. Exemplo diso é, por exemplo, o traballo Izkiriatu que atopei do grupo Lisabö. Mentres preparaban o disco coral, preguntáronlle a Erkizia si estaría disposto a participar, o que lles deu o seu asentimiento e crearon o tema da deliberación. A canción, ademais de beber do son do grupo Gutariko Bat, tiña unha letra breve e explicativa: “De cando en vez, nesta violación, morderei o desexo, porque polo menos unha parte é neria, é neria! –polo menos– unha parte”.