O sociólogo Harkaitz Zubiri participou nas dúas últimas investigacións, e aproveitando esta experiencia, falamos con el sobre a evolución que tivo o bertsolarismo e a afección ao bertsolarismo na última década. Confesounos que nos dous últimos estudos utilizouse unha metodoloxía similar: por unha banda, realizáronse máis de 3.000 cuestionarios aos afeccionados aos bertsos, tanto no campionato de 2017 como nas sesións de todo o ano; e doutra banda, entrevistáronse en profundidade aos diferentes axentes do mundo do bertsolarismo –bertsolaris, gaiteiros, xuíces, organizadores, etc.–. Por último, aproveitáronse os datos do Centro de Documentación Xenpelar, onde se realizaron entrevistas. Zubiri destacou o traballo de voluntariado que se impulsou desde a Asociación para a realización das consultas.

Segunda subida do bertsolarismo

Unha das principais conclusións da investigación é que o bertsolarismo vive un segundo boom. Adóitase dicir que o primeiro auxe produciuse na década de 1990 e, segundo os datos actuais, o boom superouse, tanto no que se refire a bertsolaris como ás actuacións e ao número de espectadores. De feito, son os datos máis altos de todos os tempos. O importante, con todo, é cruzar os datos e extraer conclusións máis aló dos resultados cuantitativos. Zubiri subliñou, por exemplo, que a medida que as actuacións de bertsolarismo crecen, o número de oíntes diminuíu, aínda que no total das sesións aumentou máis. Isto demostra que os modelos de boom non son os mesmos: se o primeiro se caracterizou polas actuacións que reunían a moita xente, o segundo caracterízase polas sesións de bertsos máis pequenas e variadas.

Outra das conclusións máis relevantes da investigación é que o bertsolarismo tende á diversificación. En palabras de Zubiri, máis aló do concepto de “espoleo” que Joxerra Gartzia mencionaba no seu día, hoxe en día pódese falar de “bertsolarismo multipolar”. É dicir, que aínda que non se pode confirmar exactamente cara a onde vai ir, desde a convicción de que o bertsolarismo é un e único, empeza a dar o salto para entender o bertsolarismo en plural. Todo cambio trae resistencias, e aínda que existan, esa diversidade faría máis viable o bertsolarismo, segundo o sociólogo. De feito, a medida que o perfil e os gustos do bertsolari vanse diversificando, o bertsolarismo debería adaptarse aos novos contextos e crear bertsos que respondan á realidade de cada actuación. Cabe destacar, por exemplo, que aínda que nun tempo foi un referente no campo, na actualidade o bertsolarismo atópase xeograficamente en todos os lugares e debe responder a ámbitos moi diversos como referente cultural.

En movemento continuo

O bertsolarismo demostrou a súa capacidade de adaptación aos cambios da sociedade, e foi o gran instrumento que tivo para chegar con forza aos nosos días. Varios entrevistados da investigación afirmaron que na década de 1970 observábase un declive da actividade terrorista. Antes diso, a pesar de que en moitas ocasións consideróuselle un vagabundo, o bertsolari era un referente cultural importante na sociedade de entón. Con todo, tras o cambio e a desaparición desta sociedade, o bertsolarismo quedou sen terra baixo os seus pés, sen instrumentos de desenvolvemento e transmisión. Zubiri puxo como exemplo as sidrerías, que eran entón o lugar para cantar; pero tamén o espazo para aprender, e cando ese ambiente desapareceu, tamén se perdeu a posibilidade de transmitir.

Cando parecía que o bertsolarismo non ía xerar nada novo para o seu desenvolvemento, Xabier Amuriza teorizó as ideas que levarían ao cambio: que o bertsolari non nace en por si, que se pode aprender a cantar bertsos e que, por tanto, calquera pode facer bertsos. Esta é unha base imprescindible para chegar ao bertsolarismo actual, xa que abriu o camiño á creación das Bertso Eskolas e permitiu ampliar o suxeito “bertsolari”. As Bertso Eskolas víronse como cabalos de Troia, xa que mentres o bertsolarismo seguía funcionando nos parámetros anteriores abríronse as portas a unha nova xente que logo traerían novas formas. Para explicar este fenómeno, Jon Sarasua utilizou a idea da autoorganización. E é que, ante a decadencia, o bertsolarismo se auto-organizou como movemento social, ideando un proxecto sociocultural adaptado ás novas características da sociedade e, sobre todo, levándoo á práctica. Isto esixía unha organización colectiva, cun gran traballo de voluntariado. Pero o que xurdiu é unha estrutura moito máis complexa e máis grande que unha Asociación de Bertsolaris ou un conxunto de bertsolaris: ao ser un proxecto sociocultural propio, podemos dicir que o bertsolarismo é hoxe un ecosistema autoproducido.

Como se entende que no mundo globalizado actual, no que a arte se produce de face ao mercado, unha tradición oral dunha lingua minoritaria improvisada a capella teña ese éxito? O bertsolarismo é unha expresión cultural moi ligada ao oínte e á sociedade en xeral. Esa foi a clave da súa supervivencia e, por tanto, pode ofrecernos outra forma de mirar á cultura. En xeral, hoxe en día, ao falar de cultura, pénsase en termos de transmisión e consumo. Pero, como ben di Zubiri, esa cultura é moito máis que iso. Adoitamos pensar o rumbo e os resultados da cultura vasca en termos de grandes culturas, pero quizá non nos interese esa medida, polo menos cando falamos do bertsolarismo. Seguimos entendendo a figura do creador ligada á orixinalidade e á autoría. Seguimos imaxinando a un creador que crea en soidade e que transmitirá esa creación á sociedade para que a consuma un receptor.

En opinión de Zubiri, con todo, o bertsolarismo a miúdo hackea esa forma de producir cultura, e iso é o que fai interesante, porque se adapta máis facilmente ás transformacións da sociedade. Puxo como exemplo as bertso eskolas. Aínda que poden ser un espazo para traballar a rima, o tamaño e a melodía, son moito máis que iso. Son espazos para a creación, pero neles non se consome a cultura creativa/receptora, non se produce para o consumo. Por encima de todo, son espazos de socialización. As Bertso Eskolas, e outros espazos ao redor do bertso, son espazos nos que se cruzan as biografías, e por iso resultan de gran axuda para a transmisión. No punto de vista de Zubiri, “se a función da arte é pór en sintonía á xente, o bertsolarismo só pode durar si reflicte en si mesmo os anacos de vida das súas xentes, se non, non ten sentido”. As sesións de bertsolarismo tamén funcionan con máis facilidade se o bertsolari sintoniza co oínte, se o público devolve o feedback ao bertsolari. Os ámbitos de socialización que xera o bertsolarismo contribúen, por tanto, moito a iso, até o punto de que a súa estreita relación co público convértese nun elemento característico desta disciplina.

Con todo, e tendo en conta os últimos estudos sobre a cultura vasca, hai que medir ben o éxito do bertsolarismo: o bertsolarismo ten éxito entre os vascos que consomen cultura, pero ese número de euskaldunes non é grande. O éxito obtido no seo da cultura vasca tampouco foi improvisado, xa que se fixo un gran traballo para chegar até aquí, e iso foi posible grazas ao proxecto sociocultural que se desenvolveu como movemento social.

O reto das novas articulacións

Falouse moito da importancia que as mulleres adquiriron no mundo do bertso nos últimos anos. Non se pode negar que tiveron unha influencia notable nos intentos de adaptación aos cambios da sociedade actual, así como na creación de sesións especializadas. O bertsolarismo, con todo, segue pendente de realizar os labores de casa neste campo. O estudo mostra claramente que existe unha gran desigualdade na distribución por xénero, do mesmo xeito que noutras disciplinas artísticas. Segundo datos do Centro de Documentación Xenpelar, só 1 de cada 4 bertsolaris activos é muller. Pero iso non significa que as mulleres non se acheguen ao bertsolarismo, xa que, se miramos aos menores de 18 anos, as mozas e os mozos son a metade e a metade, tanto en participación como en méritos. Este desfasamento xuvenil á madurez é moi significativo, segundo Zubiri, xa que demostra que cando non hai barreiras sociais as cifras entre mozos e mozas son equiparables, pero logo ponse trabas sociais para que esa cantidade non se manteña.

É certo que o proxecto sociocultural ha permitido crear hábitats máis cómodos desde o punto de vista de xénero nas escolas de bertsolarismo, así como redes de apoio para o empoderamiento das mulleres. Ademais, o feito de que haxa cada vez máis referentes abriu a posibilidade de que outras mulleres se vexan reflectidas e anímense aos bertsos. Iso fixo posible que a situación sexa mellor que hai unhas décadas, e por iso aumentou o número de mulleres que están na praza, pero temos que ter claro que subiu de cero até chegar ao 20%. Pero o problema non é só cuantitativo, senón cualitativo, tendo en conta o lugar que ten a muller na sociedade, a posición desde a que canta, o corpo co que se escoita, mírase e xúlgase. Como dicía un dos entrevistados na investigación: a pregunta non é por que non hai máis mulleres na praza, senón como permaneceron as mulleres cantando bertsos. É destacable, por exemplo, que, segundo recolle o estudo de 2007, o público en xeral non botaba de menos a incorporación de máis mulleres na praza. Nesta última, con todo, as mulleres do público declararon que lles gustaría escoitar máis ás mulleres bertsolaris. Como se ve, hai dificultades evidentes, pero tamén hai unha tendencia a cambialo. Hai, por tanto, un traballo que facer para desembarazarse.

De feito, a influencia das mulleres neste segundo boom do bertsolarismo pódese comparar en parte coa que tivo a xeración do rock na década de 1990. Naquela primeira subida, os mozos tiveron unha gran importancia no mundo do rock e empezaron a cantar bertsos. De feito, foi entón cando xurdiu o concepto de bertsolari mozo, e non só estivo vinculado á idade. Ademais de ser unha nova xeración, o bertsolarismo supuxo un gran cambio cualitativo e, por tanto, cuantitativo: xuntáronse dous mundos que vivían de costas, realizando un xigantesco exercicio de articulación. Pero iso non ocorreu sen resistencia, e niso hai algunhas similitudes coas que viven as mulleres hoxe en día no bertsolarismo: consideralas exóticas, cantar desde o bordo, crear espazos propios... Ademais, entender de forma colectiva ese acceso á praza é outra idea que pode unir ambos os fenómenos. Con todo, Zubiri ten claro que hai diferenzas notables: nesta ocasión falamos das mulleres, da metade da sociedade, e dun colectivo que reúne nos seus interior perfís moito máis variados. Ao seu xuízo, é difícil prever as consecuencias que isto vai carrexar, pero pode ser clave para que no futuro o bertsolarismo sexa máis xusto e viable. Ou máis débil, dependendo de como se xestionen os retos que ten hoxe en día o bertsolarismo. Porque o de hoxe condiciona o de mañá, inevitablemente.

A evidencia da investigación é que tanto o bertsolarismo como a asociación Bertsozale Elkartea teñen unha gran capacidade de reflexión. Serán poucas as asociacións culturais que no País Vasco haxan promovido, utilizado e divulgado desta maneira as súas investigacións. As comunidades que reflexionan constantemente son curiosas na sociedade actual, por tanto, o bertsolarismo segue sendo un fenómeno curioso. O que se examina a si mesmo sabe mellor cal é o seu camiño.