Ponto Novo é un pobo situado no norte do Estado brasileiro de Bahía e dentro do ecosistema Sertão. Este bioma, próximo ao deserto, arroxa entre decembro/xaneiro e xullo entre 300 e 500 mm ao ano; entre 2008 e 2013 houbo moita seca. Nestes tempos seméntase, sempre mirando ao ceo, a ver si molla o suficiente para nacer. Cultivan principalmente mandioca, faba e millo; cría vacas, e sobre todo cabras, con árbores froiteiras da zona: umbua, anarquismo, licuría...

Cando hai falta de auga, a auga é o eixo da vida: a loita dos movementos, a natureza dos proxectos do Estado, o choque co agro-negocio... todo ao redor da auga. Nos últimos anos, Ponto Novo converteuse no reflexo desa loita. O Estado de Bahía puxo en marcha un plan de rega a partir do ano 2000, que incluía á dereita no goberno e un proxecto ligado a un encoro. Hectáreas e cheas de auga para monocultivo. Aínda que se repartiron algunhas terras entre produtores medianos, a maioría quedaron en mans dunha empresa: A cargo do produtor Sitio Barreiras. Dos terreos onde se instalou a empresa arroxáronse 450 pequenos agricultores.

Primeiras ocupacións

Movimento dúas Pequenhos Existencias (MPA) ocuparon en 2008 uns terreos que estaban dentro do polígono de rega. Entraron trinta familias e construíron as súas vivendas primeiro con palla, logo con adobe. Aproveitando a canle que pasaba por alí, comezaron a producir colectivamente. Reivindicaban a existencia dun espazo para pequenos agricultores no interior do polígono, onde querían vivir e producir. Así naceu Terra Nossa.

Foi unha época de loita, ocuparon Sitio Barreiras en varias ocasións, cortaron a estrada, refuxiáronse contra o veleno que arroxaban en avión. Tamén se construíu a biblioteca, conseguiuse auga potable... pero en 2011 foron expulsados. Para entón, o Estado de Bahía e o proxecto do polígono estaban en mans do Partido dous Trabalhadores (PT), pero as negociacións non prosperaron. Tamén para a PT o polígono de rega debía ser para a agronegación: o partido dos traballadores promoveu unha zona de monocultivos e velenos.

A pesar de ver destruídas as súas casas e espazos colectivos, as familias non se renderon e, con todos os seus trastes, dirixíronse a un pavillón buxán no interior do polígono. Alí pasaron os seguintes anos, até 2018 viviron conxuntamente trinta familias.

Esta loita non foi inútil: despois de dez anos de carencia, o Estado de Bahía por unha banda e INCRA por outro, o Instituto Nacional de Colonização e Reforma Agraria, valoraron a súa reivindicación. Unha vez conseguido o solo, o seguinte reto é conseguir as casas, e aínda hai outros choques, como as axudas á produción.

Alianzas nos novos tempos

Conscientes da obtención de terras, o MST (Movimento dous Trabalhadores Sem Terra) creou noutra parte do polígono a área denominada Mandela, destinada aos movementos populares e aos desenterrados. Hoxe en día conseguiron construír as casas Terra Nossan, cada familia ten seis hectáreas fóra do polígono e cinco dentro do mesmo, cun sistema de recollida de auga de choiva en todas as casas. Mandela, pola súa banda, atópase totalmente no interior do polígono e aínda se atopa en proceso de demarcación de terras, aínda que a agrovila ou granxa que se vai a crear está bastante estruturada.

Pero a loita continúa. En 2017 o encoro quedou sen auga e a empresa Sitio Barreiras deixou o seu sitio, recolleu cousas e marchouse. Aproveitando esta situación, uníronse o MST e a MPA e decidiron ocupar as sedes da empresa. Neste momento, o campamento foi levantado nese lugar, baixo a coordinación de ambos os movementos. O novo espazo foi bautizado co nome de União e conta con outras 30 familias –que xa comezaron a producir, tras negociar co estado–. Tamén se está falando cos campesiños da zona, xa que hai suficiente cantidade de terra para que poidan ir máis familias, para dar para comer a máis xente. Este ano esperan poder adquirir terras e empezar a construír casas en breve, pero aínda non está claro o que vai pasar.

Auga para todos

O Estado de Bahía está a investir o polígono de rega e pretende unir dous encoros a través dunha canle para evitar que volvan quedar sen auga. Aínda que esta canle pasa por Terra Nossa e outras comunidades, non está previsto que estes veciños teñan acceso á rede de auga, nin tampouco teñen a auga garantida para a produción. Dentro de Terra Nossa organizaron un “campamento da auga”. Alí levan seis meses, e dinlle que a canle non pasará ata que non se lles garanta o acceso á auga para todos.

A MPA e o MST, por tanto, converteron a Ponto Novo nun referente en defensa do dereito á auga: cuestionaron a lóxica do polígono de rega, empuxaron ao goberno da PT a negociar, sesenta familias conseguiron terra, outro trinta están en camiño e pronto elas e outras comunidades campesiñas van ter auga nas súas casas.

Dúbidas sobre a reforma agraria con Bolsonaro

A lexislación brasileira establece que a terra debe cumprir o seu obxectivo social. Por tanto, cando unha terra está sen cultivar ou a produción local prexudica ao medio ambiente, pódese “pedir” para a reforma agraria. Esa foi a estratexia que o MST e outros movementos prol-divisionarios levaron a cabo nos últimos 35 anos. Ocupar a Terra, dicir a INCRA que non cumpre ningún obxectivo social e obrigala a separala. Estas terras son ás veces públicas e outras privadas, no segundo caso INCRA compra terras antes da súa distribución.

Cos gobernos da PT a reforma agraria foi máis lenta que cos gobernos de dereitas, repartíronse menos terras e menos familias conseguiron a terra. Con todo, o proceso continuou e melloráronse as condicións de vida das familias que conseguiron a terra a través da reforma agraria: programas de vivenda, subministración de auga, enerxía eléctrica, proxectos produtivos, axudas ao estudo...
Bolsonaro deixou claro na súa campaña que MST vai ser un dos principais inimigos. Pola súa banda, o movemento de persoas sen fogar MTST (Movimento dous Trabalhadores Sem Teto) reivindica a reforma urbana e a ocupación en espazos urbanos. O novo presidente estadounidense dixo que tentará que estes movementos se convertan en "terroristas" e non en "terroristas". E a primeira agresión grave xa se produciu.

Nos primeiros días de Bolsonaro, o Goberno decidiu paralizar a INCRA e revisar os procesos dos últimos dez anos. Desta maneira, a situación dos miles de familias que ocupan a terra deteriorouse, xa que non se pode acceder ás terras mentres INCRA atópase paralizada e o risco de expulsión está a aumentar. Ademais, os afortunados que adquiriron terras nos últimos dez anos tamén poden ter problemas.

Pero unha pequena xanela está aberta: INCRA é unha institución en mans do goberno federal. Os Estados teñen competencia para tomar decisións no seu territorio, xa que o polígono de regadío de Ponto Novo está situado en territorio do Estado de Bahía, a negociación é con Baia e non con Brasília.