A arte era para Jorge Oteiza un instrumento para a creación dun novo ser humano. E nesa misión, daba moita importancia á educación. Empezou nos anos 50 coa idea de crear un Centro de Estética Comparada para a formación de artistas vascos, pero, en pleno franquismo, non era fácil conseguir as partidas necesarias para construír algo así. Ao final, despois de dúas décadas, o vento marchouse en dirección Deba, onde se esperaba unha tormenta. Alí estaba a asociación que xestionaba o patrimonio do “inano” José Manuel Ostolaza, hoxe coñecida como Asociación Cultural. Grazas aos seus dotes e ao apoio do Concello de Deba, en 1970 fundou a Escola de Arte de Deba, un lugar onde pór en marcha o seu programa cultural e político.

Oteiza non quería facer pedagoxía sobre a arte. Non se trataba de ensinar arte á xente, senón de educar artisticamente á xente. Non era unha intención pequena: no fondo, quería reformar un pobo a partir dunha educación artística moderna e innovadora, e para iso elixiu a Deba –ou a ela elixiuno Deba–. O caso é que levaron a cabo as ideas de Oteiza durante moitos anos. Nos primeiros anos do experimento impartiron clases artistas da talla de Agustín Ibarrola, Remigio Mendiburu, José Antonio SISTIAGA, José Luís Zumeta, Koldo Azpiazu, Eduardo Chillida ou o propio Oteiza, entre outros. Unha explosión que causou unha gran explosión no panorama artístico da época. Os medios de comunicación tamén realizaron un amplo seguimento das actividades, xornadas e exposicións que se organizaban na zona. Pero si na retrospectiva actual de Oteiza o capítulo de Deba apenas ten cabida, non é casualidade. Para darse conta, empezaron as discrepancias e os enfrontamentos entre os fundadores, tanto no referente ás formulacións educativas como a cuestións persoais. Oteiza ausentouse de alí dous ou tres anos despois, enviando ao vento todo o que tiña que ver coa escola. Foi o primeiro boicoteador da escola que creou.

A pesar da marcha de Oteiza, a escola continuou en marcha. Pero non para moito. “Falando con xente de entón, todos din que esqueceron o que durou aquela utópica época. A miúdo dise que se prolongou durante unha década, pero como as subvencións da Asociación Cultural termináronse en 1977, é de supor que se pechou á hora da escola”, explica o artista Juan Luís Baroja Collet. O proxecto atopábase nunha situación crítica. O edificio do colexio permaneceu buxán durante un ano e nel instalouse unha imprenta. Naquel panorama, Luís Mari Illarramendi empezou a traballar para crear algo novo da pegada que deixara a escola de arte. Anteriormente, Illarramendi impartía cursos de cerámica na ikastola de Deba, e nos últimos anos tamén participou na Escola de Arte. Foi asesor de Xullo Caro Baroja, Eduardo Chillida ou Nestor Basterretxea, e grazas á súa decidida vontade abriu as súas portas a Escola de Artesanía de Deba en 1983. Comezaron a mostrar catro oficios básicos: cerámica, sillarejo e talla, fundición de bronce e gravado calcográfico.

Desde entón, Baroja Collet exerceu de profesor e, como lembra, todos os anos ao redor dunha trintena de alumnos apuntábanse naquela época. Unha delas foi a baracaldesa Zuriñe Gredilla, de 1987 a 1990. Achegouse ao gusto pola pintura, en busca dunha visión máis completa. Elixiu unha especialidade de tres anos e, como xa se quitou a pintura, optou polo gravado. Ao finalizar, déronlle a oportunidade de probar durante tres meses outra especialidade e comezou coa talla de madeira. Ao seu gusto, seguiu estudando en Eibar e despois abriu un taller en Deba. Leva máis de 20 anos vivindo da talla. Do mesmo xeito que Gredilla, pasaron moitos anos de Deba nos 37 que durou a segunda vida da escola. Nos últimos anos, con todo, as inscricións reducíronse considerablemente. “O primeiro título non lle importaba, agora sen título non vai a ningunha parte”, di Baroja Collet. “Esta escola nunca foi oficial e nos últimos anos viñeron persoas desempregadas e xubiladas interesadas no mundo da arte. Foi unha época moi bonita”.

Agora terminou tamén esta segunda vida. Desde que o Concello de Deba decidiu pechar a escola, Baroja Collet e o resto dos profesores atópanse nunha situación especial. Seguen baixo contrato, pero sen dar clase. É unha foto lúgubre a da escola actual: talleres cheos de trastes parados, buracos no teito esperando arranxos alleos. Só óuvese o paso do secretario no edificio do barrio de Artzabal, que aínda se achega a facer contas de papel. Polo demais, todo en caseta by e unha palabra oteiziana en boca de quen pasaron por alí: o baleiro.

Converter a indignación nunha oportunidade

Nora Mugarza é de Deba. Desde moi novo interesoulle o mundo da arte, pero cando vía os carteis da Escola de Arte –convidando a inscribirse en talleres de cantaría ou carpintaría– pensaba: “Está ben, pero non é para min”. Estudou Belas Artes en Bilbao, afeccionado ás pinturas. Na universidade rexeitou inmediatamente a pintura para probar outras disciplinas: fotografía, vídeo, performance… Cun máster en Barcelona, ultimamente está na educación artística. O verán pasado volveu a Deba, e nada máis regresar comezou a ler as primeiras mensaxes da obra de teatro como “SOS Arte Eskola ”. “Deume pena, porque dunha vez por todas quería apuntarme a algún taller da Escola de Arte”. Cara a Nadal tivo coñecemento da plataforma Arte Eskola Bizirik e comezou a asistir ás reunións.

Nun principio, a indignación unía aos membros da plataforma. “Isto non se pode aceptar”, comentaban nas primeiras reunións. Aos poucos, con todo, empezaron a pensar que podían facer e déronse conta de que este contexto pode ser o axeitado para repensar o que vai ser a escola de arte. Para iso, volven inevitablemente a Oteiza. Pero non desde a nostalxia, senón desde unha mirada crítica. Queren recuperar o mito da xeración de Oteiza, sen caer na estupidez. Din que na mitificación daquela xeración gañaron os discursos e os símbolos, e esquecéronse por completo das técnicas. Sen técnica, con todo, non sería posible o éxito actual. Ademais, se algo persiste na historia da Escola de Arte, a técnica perdurou. O que ocorreu é que se perdeu no camiño a proposta que inicialmente estaba relacionada coas técnicas. Por iso chamóuselle por un momento a Escola de Artesanía, porque non souberon dar ás técnicas o valor que merecen. Porque as técnicas non só son imprescindibles para pasar o tempo, senón tamén para manter algúns discursos.

Mirada multi-esquina

Nas xornadas que se celebrarán o sábado 23 de marzo, preténdese lanzar unha mirada multicanal sobre a escola e para iso, convidáronse a relatoras que tiveron algún tipo de relación coa escola. O día foi dividido en dous partes. Pola mañá, o programa repasará a historia da escola a través de diferentes miradas. Será unha primeira proxección de vídeo que resume a historia. A continuación, Baroja Collet e Gredilla realizarán unha presentación con diapositivas e por último, o director do museo Oteiza, Gregorio Díaz Ereño, falará sobre a capacidade da arte para transformar a sociedade desde a mirada de Oteiza. Tras a pausa da comida, daranse a coñecer tres propostas para que a Escola de Arte poida pensar en que pode acudir. Koldobika Jauregi, ademais de lembrar a súa relación coa escola, explicará como constituíu o seu propio museo. A continuación, explicarán as bases pedagóxicas e obxectivos do proxecto Dinamoa de Azpeitia. Por último, o arquitecto Iñaki Uriarte realizará un estudo paisaxístico do antigo edificio da Escola de Arte e terminará dedicando unha homenaxe a unha escultura de Oteiza, o Aita Donostia do monte Agina.

A estas xornadas chamáronlles “primeiras xornadas” para dar a entender que logo virán outras, e outras, e todas as que sexan necesarias para decidir en que se converterá a Escola de Arte. O único que teñen claro é que o peche non é unha opción. A partir de aí, sexa o que teña que ser. Porque a Escola de Arte non foi o mesmo ao longo da historia. Precisamente por iso, o peche é unha boa opción para volver ao espírito orixinal e adiviñar unha nova dirección. E si para iso pódese utilizar Oteiza, por que non utilizala?