Como o sistema atravesa as nosas vidas, ao desafialas enfrontámonos inevitablemente. A formulación de que as mulleres se planten un día, non só nas bases do sistema, senón tamén no día a día de todas e todos nós, fai que as dificultades e as incomodidades para organizar a vida póñanse de manifesto cando, como se comprobou o ano pasado, os traballos que realizan as mulleres tanto no espazo público como no privado quedan no aire, afloran as discapacidades que temos para organizar a vida se non domina á metade da sociedade. Iso tamén se reflicte nas nosas vidas, até o punto de facer patente a desigualdade que vivimos. Precisamente por iso, a folga feminista é un poderoso instrumento de transformación: a incomodidade que xera a toma de conciencia das propias cadeas pode ser un combustible para a revolución. O Movemento Feminista de Euskal Herria advertiu no dossier de face á folga de que para que se produza a transformación feminista é necesario o conflito, "especialmente naqueles ámbitos que se quedaron fóra do conflito político". Unha destas zonas é a de Vixilancia, que, seguindo co traballo iniciado o ano pasado, vén amenizar a folga deste ano.

Responsabilidade dos coidados: do privado ao colectivo

Si o ámbito da vixilancia quedou fóra do conflito político, é porque a lóxica capitalista heteropatriarcal diferenza os traballos que se realizan no espazo público e no privado. Esta distinción situou no público e puxo en valor os traballos asalariados (chamados traballos produtivos) que se realizan no mercado laboral, e os que se refiren ao sostemento da vida (os chamados traballos reprodutivos) situounos no ámbito privado, facéndoos invisibles e gratuítos, ou precarios, coma se non fosen valiosos para o sostemento da vida e a produción de capital. Os seguintes pares de datos poden axudar a ver as cousas doutra maneira: A Conta Satélite do Traballo Doméstico (Eustat) cifra en 2016 en 21.342 euros a plusvalía da CAV pola reprodución e o coidado da vida, o 32,4% do PIB. A distribución por xénero destes traballos detállase nas estatísticas de 2013: O 66,7% son mulleres e o 33,3% homes. Como di Amaia Pérez Orozco, economista feminista en Subversión feminista da economía (Subversión feminista da economía): “A responsabilidade de soster a vida está feminizada porque se relaciona con valores feminizados”. Nada máis. Para entender a feminización do coidado, por tanto, será en termos políticos.

“Grazas á explotación das mulleres* estes traballos salguen gratis ao sistema, non digamos que ao cruzarse co racismo (…) O capital non podería acumular tanta riqueza se non se fixesen todos estes traballos de forma gratuíta ou en condicións inadecuadas de traballo”, denuncia o Movemento Feminista. Coa convicción de que ningunha muller será libre si non se lle concede unha reorganización social dos coidados, din: “Sabemos que o capitalismo non se pode refacer sen derrotar ás mulleres*. Si as mulleres plantámonos, todo queda. Por tanto, imos á folga para provocar unha ruptura co sistema e esixir un novo pacto social”. ‘Cara ao centro da vida’, reivindicación da folga feminista deste ano, responde precisamente a ese obxectivo: facer do seu apoio o centro das vidas unha responsabilidade colectiva, afectando a toda a estrutura social. Porque se as mulleres se plantan en soster vidas, é necesario pensar en como soster a vida colectivamente, si queremos mantela. E isto é o que nos interpela directamente a todos. Ao longo da vida, nun momento ou outro, todos temos que dar e recibir coidados.

Intentos de colectivización de responsabilidades

Desde as institucións até os homes, a folga pon contra a parede a todos aqueles que teñen unha relación directa coa desigual distribución de coidados, que lles obriga a pensar en como xestionar os coidados que quedan no aire. Neste sentido, a folga feminista do ano pasado foi unha proba piloto que deixou varios modelos de ensaio no que respecta á colectivización da responsabilidade dos coidados.

O ámbito da educación pode ser, xunto co ámbito familiar, un dos ámbitos nos que máis quebradizos de cabeza pode haber durante a xornada de folga no que se refire á xestión dos coidados. Concentra gran parte da poboación que necesita coidados, xa que os nenos e mozos pasan moitas horas ao día nos centros educativos. A isto hai que engadir que a profesión de profesor é feminizada. Neste sentido, o planto de nais e profesoras de alumnos e alumnas pon en serias dificultades aos centros educativos en canto á xestión das tarefas de coidado. O ano pasado, a improvisación foi predominante e os centros locais decidiron como adaptarse á xornada de folga: nalgúns centros, en lugar de organizarse en colectivo, a posibilidade de facer folga deixouse en mans do individuo; noutros lugares celebráronse claustros e nalgúns centros só decidiuse ir ao traballo dos profesores homes, priorizando as tarefas de coidado por encima do ensino; doutra banda, houbo centros que se decantaron directamente polo peche dos centros.

O sindicato Steilas sinalou o ano pasado a necesidade de organizar coidados colectivos cos pais de face á folga de 2019, ao considerar que ante estas decisións tan diversas quedou pendente un labor importante nos centros. Preguntada por si está a traballarse neste sentido, o membro do sindicato Nagore Iturrioz explicou que ao final os homes decidiron non enfocar as cousas. Estando a organización masculina entre as reivindicacións da folga, pareceulles razoable deixar nas súas mans esa tarefa: “Á fin e ao cabo, volveriamos facer o traballo nós (mulleres*)”. Neste sentido, Steilas limitouse a convidar os centros a converterse nun espazo de coidado e a completar unha unidade didáctica para traballar a folga, aínda que se mostrou disposto a axudar a quen o necesite: “Deberían organizarse de forma autónoma, pero estamos dispostos a axudar en caso de necesitar información”.

Ante a necesidade de axuda, Iturrioz mostrouse comprensivo: “Nós lanzamos varias propostas para os que se identifican como homes, pero é difícil levalas á práctica. Como facer que as persoas descoñecidas poidan trasladar aos nenos e nenas a centros educativos que se converteron en zonas de coidado? Non é tan fácil, e por iso digo que é algo que ten que saír do pobo, da veciñanza. Iso hai que estruturalo ben”. Neste sentido, sinalou que o labor comunitario realizada o 8 de marzo do ano pasado polos homes do barrio donostiarra de Egia é un exemplo, e que con este antecedente preténdese dar a coñecer aos centros educativos, “para que quen estea interesado poida contactar e organizarse con eles”.

O auzolan como eixo, os homes organizáronse no Centro Cívico de Errondo no barrio de San Ignacio de Bilbao. Tras reflexionar sobre o papel dos homes no marco da folga feminista, Adrián Gómez Yague, membro do Centro Cívico, explicou que decidiron asumir as tarefas de coidado e os custos económicos do día. Así, durante todo o día mantiveron aberto o espazo e fixéronse cargo da comida. “Ao grupo dunhas 35-40 persoas formado por mulleres* démoslle para comer e á hora da merenda deixaron a un neno connosco”, lembrou. “Sabiamos que aínda que era posible achegar á xente á comida, poucas persoas estarían dispostas a deixar a un membro da familia ao noso cargo. Quizais era unha formulación ambiciosa”, reflexionou. A pesar do auzolan, os homes do Centro atopáronse co reto exposto por Iturrioz: como conseguir a confianza da xente para deixar ás persoas que lles coidan nestes lugares e en mans de descoñecidos?

Gómez anunciou a súa intención de trasladar á asemblea a proposta de que se organice entre os homes o día da folga e confiou en que sexa maior a acollida que o ano pasado. Ten claro que a folga esixe un papel para os homes: “Creo que nunha folga como a do 8 de marzo o papel dos homes é importante, en absoluto fundamental, pero si necesario no noso discurso se somos ‘aliados do feminismo’. (…) Unha acción tan pequena, aínda que simbólica, pode facilitar ás mulleres a realización dunha folga*”.

Leire Medrano Asenjo e Ane Labiano Etxebarria relatan como viviron a outra cara do taller, dedicada á responsabilidade dos labores de vixilancia. Ambas son nais, pero ao ser distintas as circunstancias de cada unha delas, expuxeron a folga de forma diferente. Medrano, que está separado, non se fixo cargo da custodia ese día. Así, organizáronse en familia para dar paso aos coidados. Di que o seu pai se ofreceu a coidar aos nenos, incluídos os da súa irmá: “Normalmente, o meu pai coida dos seus netos, e ese día tamén quedaron ao seu cargo”. As mulleres da casa saíron á rúa e o avó fíxose cargo dos nenos ata que volveron pola noite. "A responsabilidade que o meu pai non tomou comigo, agora tomoulla cos seus sobriños, como aitita. (…) Aprendeu a gozar desde que se xubilou, e tamén o lado positivo que dá o coidado”, reflexionou. Adiantou que este ano se van a adaptar da mesma maneira.

Labiano acababa de dar a luz e no seu caso “a folga de coidados foi imposible”. O neno saíu á folga, porque lle pareceu máis importante que este tivese un peito, que unha folga. Os deberes si que quedaron en mans da parella, aínda que non foi unha novidade: “Repartimos os traballos desta maneira case sempre: el fai máis traballo en casa, e eu doulle máis tempo ao coidado do neno”. Iso si, relatou que ese día a súa parella fíxolle tamén unha comida á súa nai, para que fosen xuntos á folga. Di que está presente na reflexión habitual sobre as tarefas domésticas e de coidado, aínda que recoñece que “no día a día as cousas complícanse”. De face á folga deste ano, ve factible non asumir o coidado do neno durante un tempo, pero non durante todo o día, xa que o bebé é aínda pequeno.

Aínda non estamos todos

Este ano, como o ano pasado convocouse unha folga de todo o día, pódese prever que as dificultades que atoparán as mulleres para realizar a folga serán maiores. Si o ano pasado serviu para espertar as conciencias das propias cadeas, este ano poderíase ver si a cadea está máis ou menos conectada. Con todo, sen necesidade de subir o nivel de retos, algúns se atoparon con límites que impediron unha folga na mesma convocatoria do ano pasado.

Seguramente, o sector das mulleres con máis dificultades para facer folga é o das coidadoras domésticas. A maioría son migrantes e sofren os resortes da tripla opresión –raza, clase e xénero–: realizan traballos que ninguén quere facer, como o coidado das persoas maiores. Silvia Carrizo, da sociedade Malen Etxea, falou con claridade á xornalista Malen Aldalur sobre este tema: “Necesitamos mulleres estranxeiras en situación de dependencia e escravitude para prover ás nosas redes de coidados en Euskal Herria”. O día de folga non é unha excepción.

O número 64 con data de xullo de 2017. No Sociómetro Vasco 60 sinálase que, si pregúntase cal é a mellor maneira de coidar ás persoas maiores, prevalece a opinión favorable aos coidados en familia. Detrás desta opción, a maioría da poboación aposta por que unha persoa contratada poida coidar ao ancián no seu propio domicilio, onde entran en xogo as persoas coidadoras ou traballadoras do fogar. No primeiro caso, do mesmo xeito que ocorre nas residencias de anciáns, impúxose a tendencia á subcontratación de traballadores a través de empresas privadas, o que fixo que as súas condicións de traballo deteriórense. A situación dos coidadores domésticos non é mellor, os datos son escandalosos: Segundo as estatísticas da Asociación de Empregados de Fogar de Bizkaia (AHT) de 2018, unha cuarta parte dos empregados de fogar non están dados de alta na Seguridade Social, polo menos o 80% son estranxeiros e ao redor do 75% teñen unha xornada laboral superior a 60 horas semanais. Facer folga nesas condicións non é un reto calquera.

“Aínda que as traballadoras dos fogares estean dispostas a facer folga, a súa implicación é difícil, xa que teñen como obxectivo a supervivencia. As nosas reivindicacións, ás veces, quedan lonxe dos que máis o necesitan”, explicou Katia Reimberg, da asociación Bidez Bide, en defensa dos dereitos das mulleres migrantes. Segundo explica Oneyda Sáenz, traballadora doméstica, “un dos nosos principais problemas é que non temos tempo para xuntarnos, temos que facer malabares para reunir o maior número posible de mulleres, porque as traballadoras das casas non temos tempo, porque este traballo é escravitude”. Ademais, mencionou outro dos principais problemas que lles impide participar na folga: o medo a ser despedido. De feito, “aínda que en principio teñamos dereito á folga polo feito de ser traballadores, non nos perciben como traballadores”, o que demostra a falta de garantías en materia de dereitos laborais. Por medo a perder o traballo, “non todos teñen o valor de plantarse e queixarse”, polo que Sáenz tenta “dar voz a aqueles que calan”. A pesar das dificultades, o 8 de marzo sairán á rúa: “Iremos os que poidamos, pero desde hoxe sabemos que seremos poucos. Por tanto, estamos a facer unhas siluetas para saír á rúa, para representar as que faltan”.

O ano pasado, unha acción na Ponte Bizkaia de Portugalete (Bizkaia) para visibilizar aos traballadores da casa, deu inicio a unha xornada de folga na zona de Bilbao. O seu obxectivo era visibilizar ás mulleres que pasarían a traballar pola Marxe Esquerda da Ría cara ás casas da Marxe Dereita, para subliñar que moitos coidadores non poderían participar na folga. Á marxe desta acción, segundo Sáenz, o ano pasado ao organizar a folga non tiveron en conta ao seu colectivo. Con todo, está contento porque durante un ano as cousas cambiaron e desde entón estiveron expondo a súa situación para incluílas na axenda política do feminismo. “Creamos conciencias, fixemos ver o que estamos a vivir, deixamos claro que nós tamén somos persoas”, di.

Reimberg tamén cre que a situación dos coidadores no fogar está a volverse cada vez máis evidente. Con todo, ao consideralo aínda insuficiente, cre que hai que loitar máis: "Temos que axuntar forzas para cambiar moitas cousas, porque non hai vontade política para facelo. As persoas que se dedican á política teñen que facer leis para cambiar a situación dos coidadores de casa, porque a situación non é sostible (…) A Europa esquéceselle que é vella”. Subliñou que a mellora da situación das traballadoras de fogar non é exclusiva da xente da política, senón de todas e todos, e subliñou a necesidade de intervención, en lugar da reflexión: “Falamos moito da cadea global coidando, pero que facemos cos mesmos? Cal é o noso papel?”. Neste sentido, considera un horrible impulso para que a folga do 8 de marzo mantéñase, pero cre que hai que loitar “todos os días como o 8 de marzo ”. Unha das súas “utopías” é que nestes momentos todos saian á rúa o 8 de marzo. Utopía horizonte, cara a onde ir e que loitar.

*’A denominación ‘muller’, aínda que limita a inclusión de corpos e identidades diversas que transcendan o sistema binario de xénero, inclúe neste artigo esa diversidade. Do mesmo xeito que no dossier do Movemento Feminista de Euskal Herria, “cando usamos a palabra muller* falamos de suxeitos pisados por heteropatriarcados”.