Partimos da hipótese de que na última década e na contorna esquerda-militante de Euskal Herria, o número de persoas que están ou estiveron nalgún tipo de psicoterapia aumentou considerablemente. Máis aló de traballar as inquietudes, feridas ou pantasmas ligadas ás militancias e as loitas, para abordar tamén outras dores e dimensións da vida. Preguntamos a catro persoas sobre esta percepción. Reunímonos en Bilbao coas psicólogas Nagore Lopez de Luzuriaga Comunion e Olatz Barrenetxea Larrondo. Ambos teñen consultas privadas e están relacionados coa construción nacional. Ían e Arkaitz Martínez de Albeniz e Lopez de Subijana foron os encargados de facer a visita á capital alavesa. Administrados desde mozo á militancia, empezaron hai tempo á terapia por diversos motivos e momentos. As terapias conciliáronse coas formacións ao longo dos anos. O catro coinciden coa hipótese de partida, pero a que responde o crecemento das psicoterapias? Por que antes se recorría menos a esta dimensión e a ese traballo persoal? Por que agora máis? A que puntos fortes e débiles responde esta tendencia?

O enfraquecemento da guerra... e o enriquecemento Algúns dos
motivos da Psicoloxía están relacionados coa transformación e as tendencias occidentais. “Deuse unha ‘revolución interna’ nas sociedades postmodernas: un ‘movemento de conciencia’ impresionante, un interese sen precedentes polo coñecemento e a realización persoal (...) A sensibilidade política dos anos 60 deu paso á ‘sensibilidade terapéutica’. (...) A autoconciencia substituíu á conciencia de clase, a conciencia narcisista á conciencia política”, escribiu o filósofo Gilles Lipovetsky. Pero que é narcista, pór atención ao eu ou a maneira de facelo? “Coidar ao individuo non é alimentar o narcisismo ou o egocentrismo. Eu creo que se poden conciliar as dúas cousas, persoal e colectivo” di Ían. Todos os entrevistados dan importancia ao coidado da dimensión persoal e ao autoconocimiento.

O País Vasco foi durante décadas un país sen normalizar, polo menos desde a paradigma das democracias capitalistas occidentais. Podemos situar o tronco da anormalidad na identidade nacional de esquerdas e nas loitas radicais moi estendidas asociadas a ela –doutra banda, un tronco de moitas ramas–. Mentres que no Oeste a postmodernidad en xeral disolvía as insuficiencias e, en concreto, as de esquerdas, Euskal Herria mantíñase máis sólida, e as redes colectivas e comunitarias estaban máis animadas. Desenvolveuse toda unha cultura política ao redor desas loitas e un modelo de persoa dentro dela. Con todo, a fraxilidade foise debilitando; hoxe en día somos un pobo máis normalizado. O cambio no ciclo político que caracterizaba a loita armada é probablemente unha consecuencia dese enfraquecemento.

Desde este punto de vista, a multiplicación das psicoterapias pode ser consecuencia dunha perda, dun sentimento de “non participación”. “Si que vexo que esa colectividade é máis débil. Houbo moita deriva no cinco ou dez anos, e nese sentido abríronse portas máis persoais, non só psicoterapia”, di Arkaitz. Entre outras portas persoais terapéuticas, os dous irmáns falan de carreiras de montaña, rindo, pero non chanceando. Tamén poderían citarse oposicións ou drogas, por exemplo.

Pero a transformación non só ten da perda, senón tamén da liberadora. En opinión de Barrenetxea, “o que trouxo a militancia e a loita é un poderoso ‘nós somos’, pero o eu desaparecido”. López de Luzuriaga di que durante moitos anos o imaxinario desa insuficiencia foi o dun militante masculino dos anos 80: “Non abandonar o espazo emocional porque se asociaba á debilidade; emocións ‘negativas’ como o medo ou a tristeza, dando a razón ao inimigo; había que demostrar seguridade e firmeza”.

A miúdo facíaselles ríxida e asfixiante a falta de militancia que vivían os irmáns Martínez de Albéniz. Na década das ilegalizacións iníciase a militancia nas estruturas da Esquerda Abertzale. “Por unha banda, a imaxe e o modelo da militancia, a necesidade de ser forte e segura, doutra banda sentirme como unha merda e todas as miñas miserias: resultábame moi difícil compaxinar ambas”, recoñeceu Ían. Arkaitz fala na mesma liña: “O que vivín noutro tempo era contrario á pluralidade de formas de carácter e militancia. Quedoume moi gravado o do militante de 24 horas. A dureza era o valor central. E no cárcere, o mesmo. Saín á rúa en 2009. O cambio político axudoume a vivir esa militancia de 24 horas dunha maneira máis tranquila, a sacar e a traballar o aspecto fráxil que me permitiu”.

Arkaitz tivo un primeiro contacto moi superficial coa psicoterapia en prisión, co psicólogo do Colectivo de Presos. Ao saír, decidiu renovar a súa terapia. Nun primeiro momento para traballar as feridas ligadas á militancia e á prisión. Pero pronto sentiu que o autoconocimiento ía moito máis alá. Ían comezou a psicoterapia máis tarde, fai uns oito anos, aos 26. “Empecei por unha crise persoal. Ao principio víao como un parche, agora integreino na miña vida”. Ían tiña unha forte imaxe pública de militante. Arkaitz lembra a época na que Ían “caeu”: “Foi ‘foder’ para moitos, se isto cae, se Ían é fráxil, eu tamén podería caer’. Algúns en sentido positivo, ‘eu tamén podo permitirme caer’; outros por medo, como o desmantelamento das seguridades”.

O fortalecemento do eu... e o empobrecimiento
Despois de moito tempo abandonado, o eu gaña presenza e respira máis libre entre nós. En opinión de Iban, “agora que todo relaxouse, hai mellores condicións para sacar á luz as carencias que tiñamos antes”. “Vaise ampliando a medida que máis capacidade tes para mirarche a ti mesmo de fronte e de forma integral”, cree López de Luzuriaga.

Con todo, en nome da atención ao individuo, o capitalismo véndenos o egoísmo. Os problemas sociais convértense en carencias e culpa persoal. A axuda máis fiable é a autoaxuda, a forma de estar ben consigo mesmo, traballar a autoestima. No ámbito das psicoterapias a oferta é variada, pero as máis numerosas son as cognitivo-conductuales e farmacolóxicas, centradas na eficiencia a curto prazo, na visión neuronal, na eliminación de síntomas e no abandono da elaboración.

“Non se dá comprensión colectiva ou social. O obxectivo é non necesitar a ninguén e adaptarnos a ti mesmo, precisamente cando a soidade é o que nos enferma”, afirma López de Luzuriaga. “Están as persoas enfermas? A sociedade está enferma e nós vivimos nesa sociedade”, Barrenetxea.

A calidade tamén ten moito de terapéutico. A mesma delicadeza que a asfixia velaba a Arkaitz: “Eu en moitos momentos sentinme moi protexido. Horriblemente encarcerado. Con todo o valor que ten”. “O meu profesor dicía que o que dá máis sentido á vida é o sentimento de pertenza, compartir uns ideais comúns. Se nos dedicásemos a facer a revolución, haberá menos depresión”, conta López de Luzuriaga. Non só grandes, senón tamén persoas próximas e de carne e óso son terapéuticas. Noutras palabras: se me deprime un emprego que me pon en competencia co resto de traballadores e que me explota do todo, seguro que me resulta máis terapéutico que acudir ao terapeuta, a relación cómplice cun compañeiro ou sindicato loitador.

Feminismo e masculinidad Tanto Barrenetxea como López de Luzuriaga consideran que o feminismo axudou a dar cabida ás persoas
e á súa fraxilidade. É significativo que o mundo das psicoterapias en xeral sexa un espazo moi feminizado, xa que non só a fraxilidade, senón tamén o coidado está feminizado. López de Luzuriaga non aprecia tanta diferenza entre as persoas que practican terapia. A relación de negación dos homes coa fraxilidade pode ser que se espere que sexa menos, pero ao mesmo tempo, a dificultade de compartir a fraxilidade pode aumentar a necesidade de apoio profesional en determinadas circunstancias. E a terapia pode ser máis aceptable, porque se pode levar en segredo. A pesar diso, na última década aumentou a proporción de homes respecto de 2015. Sinais de que os modelos de virilidade están a cambiar?

Os irmáns Martínez de Albéniz puxeron no centro o caso da masculinidad na rúa. A caída de Iban, por exemplo, non produciría tanta sorpresa se non fose un home: “Adoitabamos comentar nalgún momento entre compañeiros militantes que cometeron crack, que no noso caso houbo un cojonímetro. Un modelo tradicional pouco revolucionario”. Arkaitz vai máis aló: “Eu na militancia sentín certo castigo por traballar no ámbito persoal. É difícil xestionar esta dicotomía”.

Máis aló do péndulo, co equilibrio liberador como
obxectivo En décadas imperou a carta –que ten virtudes, pero demasiado represiva co eu-, e agora o eu colleu o maior protagonismo –que ten aspectos positivos, pero que libera vínculos cos demais e coas miserias transformadoras–. Velaquí o péndulo. “Tampouco é san. Pero creo que temos que pasar ese proceso, persoalmente e como pobo” di Arkaitz.

A psicoterapia serve para acougar os sufrimentos das persoas ou para o autoconocimiento, pero tamén é unha ferramenta para construír sociedades máis sas e libres. Para iso necesitamos outro tipo de terapias. Os nosos catro interlocutores criticaron a relación pericial-ignorante, é dicir, a saúde mental, emocional e de decisión da persoa que vai a terapia. O autoconocimiento non é complementario á "terapia express", require tempo e esforzo. Barrenetxea reivindica a terapia colectiva: “A psicoloxía debería traballar o aspecto psicosocial, non tanto a terapia individual. Esa é realmente a maneira de conseguir unha sociedade sa”. Sen esquecer que non todo sufrimento é unha enfermidade, que o autoconocimiento e a terapia non pasan necesariamente ou sós pola psicoterapia, que para poder convivir coas feridas da vida ou coas propias pantasmas son máis necesarios que os expertos, que sen unha estreita e maligna afinidade non se pode aliviar a dor das persoas, e viceversa, que sen persoas fortes e malignas non se poden superar as dores colectivas.