Segundo consta nos documentos conservados no Arquivo Municipal de Artziniega, na tarde do 17 de xaneiro de 1771 chegaron tres mulleres a Venda de Augas para solicitar aloxamento. Lorenzo de Urizar era o dono da venda e Lorenzo escoitou ás mulleres que unha delas quedouse embarazada en setembro na feira de Arteko, onde se atopaba buscando ao home que a deixou embarazada. As mulleres eran biscaíñas e falaban entre elas en eúscaro. Pero Lorenzo tamén era vasco, entendeuno todo e contoullo ás autoridades. María Antonia, acompañada de dous amigos, buscaba á que deixara embarazada por engano. E atoparíao, como lle dixen, porque a cousa se resolveu no preito.

O sucedido á vía xudicial

Ao día seguinte, co alcalde á cabeza, Pablo Antonio de Aldama, Lorenzo e as tres mulleres foron dar a coñecer o caso. O alcalde preguntou cal era a María Antonia e díxolles que saísen e esperasen aos outros dous. Pronto se deu conta de que non se desenvolvía en castelán. Vendo que María Antonia non sabía castelán, ou polo menos que non o sabía ben, o alcalde nomeoulle intérprete ao mesmo Lorenzo porque era vasco. María Antonia era de Dima, tiña trinta anos e era viúva de Joseph de Goioaga. No seu testemuño conta como foi cociñeiro na feira Arteko Landako para unha muller de Bilbao chamada “pelo postizo” (sic) e como coñeceu a Manuel de Carredano de Portugalete. A Carredano gustoulle María Antonia e, dicindo que el tamén era viúva e necesitaba unha muller, segundo o testemuño de María Antonia, conseguiu levala á cama ao redor do 20 de setembro.

Vendo que estaba embarazada, María foi buscar a Antonia Carredano a Portugalete. Alí descubriu que era falso e que Carredano era un home casado. O home ofreceulle diñeiro para calar, e como María Antonia non estaba disposta a aceptalo, decidiu acudir en busca de xustiza.

Pero deixemos ao carón a cuestión sentimental-sexual que motivou o xuízo e volvemos sobre o tema da linguaxe. Máis adiante veremos en que quedou o caso.

A dimensión lingüística do xuízo e a súa importancia

A historia sociolingüística de Artziniega aínda ten moito que investigar, é complexa e ultimamente estamos a reunir pistas para dar luz. O caso ao que nos referimos nesta ocasión é especial, porque até agora non tivemos noticias diso.

Analicemos con atención que móstranos este xuízo de 1771 no panorama sociolingüístico: Por que necesitaron un intérprete? As autoridades eran castellanoparlantes? Quen era ese intérprete?

En primeiro lugar, hai que lembrar que no século XVIII produciuse un notable retroceso do eúscaro en Aiaraldea, como noutros moitos lugares de Álava, así como no val de Gordexola. Neste sentido, Artziniega era especial, xa que as dúas linguas conviviran con anterioridade, pero non podía deixar de notar o retroceso: Cen anos despois do problema con Manuel de Mezcorta nas Xuntas Xerais, non parece que no oeste de Aiaraldea fosen os vascos monolingües. Os vascos, en cambio, si, tamén en Artziniega. Lorenzo Urizar (ou Ulizar) é un bentero acuático. Del díllenos que era veciño da cidade e euskaldun zaharra (“as oyo e sabe da súa vascuence, en que dho Lorenzo é nativo”). Pero era de Artziniega? Parece que non; si miramos os rexistros, vemos que Lorenzo Urizar Etxebarria era un arratiano; Martina Zabalburu de Gordexola estaba casada con Mendibilega e morreu en Artziniega 10 anos despois do xuízo, en 1781. Por tanto, non estamos ante un vasco de aquí, que viña de fóra. Devandito sexa de paso, é curioso como nos rexistros nos que os seus apelidos son “renegados”, a miúdo aparece como Lorenzo Ulizar Chavarria.

Entón, os presentes non entendían a María Antonia e por iso necesitaban un tradutor? Vexamos con atención o que di o documento:

“Nomeo a Lorenzo de Ulizar vezino da administración da vila por ynterprete, a quen tamén xuramento, e rezibiendole de novo á mencionada Maria Antonia, o presente o tenor do auto de oficio, por medio de devandito ynterprete e por el mesmo, como tamén por palabras de castelán que comian co que estaba o ynterprete ante min escribano”.

Si fixámonos nesta parte, parece que o alcalde falou en castelán, pero tamén en eúscaro, directamente a María Antonia –“por medio de devandito ynterprete e por el mesmo, como tamén por moitas palabras de castelán”–. Consultando ao historiador Aketza Meiriño, e aproveitando a experiencia que ten cos xuízos de outrora, cremos que si, que o alcalde Pablo Antonio Aldama falou en eúscaro e castelán e que o intérprete actuou para o escribano, xa que este era un escribano en castelán. É difícil imaxinar a “foto” exacta da situación, pero cremos que así foi.

Este testemuño confirma a presenza do eúscaro na cidade de Artziniega a finais do século XVIII. Non podemos extraer conclusións máis profundas de momento, pero témolas no documento, por unha banda, os vascos monolingües que saíron de fóra –María Antonia e as súas dúas compañeiras–, por outro, un bilingüe que vive alí –Lorenzo Urizar– e, por último, un arcipreste que parece saber tamén euskera, o alcalde Pablo Antonio Aldama (nacido en 1739). Por último, aparécenos un escribiente en castelán, pero aínda non pescudamos quen foi.

Trátase, por tanto, dun testemuño importante, xa que é o primeiro en utilizar un intérprete en eúscaro en Artziniega, e é bastante tarde, precisamente, na época na que se produciu o maior retroceso do eúscaro na zona. Estamos seguros de que canto máis se fale destes documentos, máis aflorarán.

Addendum: sentenza e castigo do “crime”

Aínda que este artigo non ten por obxecto dar detalles sobre o conflito entre a Dimozarra María Antonia Barrenetxea e o Jarrillero Manuel Carredano, daremos conta polo menos do fin que tivo o culebrón: demostrouse que Juan Manuel Carredano era un home casado e que María Antonia foi enganada polos tratos de sabas na feira de Artziniega (“actos suales”, di). Ordenouse a súa detención e impúxoselle unha dura sentenza por cometer adulterio: ingresar en prisión ou acudir a prestar servizo nos exércitos. Entón María Antonia recibiu reparación e xustiza? En caso contrario, ditouse a orde de encerrar aos procesados por fraxilidade, lascivia e amancevamiento, é dicir, de permanecer nunha vivenda na que foron arrestados. Decretouse que en diante estaría encerrado en casa de Tomasa de Ulibarri, en Artziniega, e que os días festivos non sairía máis que para oficios relixiosos.