Parecía un cadro tomado polo surrealismo: Un helicóptero da Policía pasaba a gran velocidade por encima dos campos de patacas e das cabezas da xente, os ertzainas coa cara tapada corrían dun lado a outro, cunha porra na man, seguindo aos veciños pola montaña, si puidesen cazar, e o ritmo constante dos pelotazos soaba con rapidez. Berros, prantos, jadeos e feridas. Si non houbese bandeirolas contra o TAV, pensariamos que era en 1977, o Campo de Arazuri, xunto a Pamplona, e as que alí se congregaban fuxindo da represión policial ao final da Marcha da Liberdade.

Pero non, ocorreu en Urbina, no século XXI. O movemento contra o Tren de Alta Velocidade organizou unha manifestación aquel día, baixo a lema AHT Gelditu! Da man de Elkarlana, “para demostrar que o proxecto se pode parar a través da mobilización”. En resposta á convocatoria, máis de 4.000 persoas congregáronse neste recuncho alavés, moitas delas en autobuses, superando os controis da Garda Civil. O lugar elixido non era precario, tres anos antes iniciáronse en Urbina as obras da denominada E vasca e co tempo converteuse nun dos principais focos de protesta contra ela. Nunha consulta popular, os veciños de Urbina rexeitaron a “alfombra de ferro”: 109 das 125 persoas censadas mostráronse en contra.

A manifestación partiu da praza e ao termo da mesma centos de persoas achegáronse pola súa conta ás obras entre Urbina e Erretana para “ocupar”, cunha sentada simbólica pacífica, o ferrocarril, que aínda non era máis que un terraplén. Os ertzainas asaltaron de forma repentina aos ocupantes que se atopaban máis abaixo no noiro, e unha vez que a situación se tranquilizou, comezaron unha persecución de tres quilómetros que moitos non esquecerán até o pobo, golpeando, ferindo e capturando a moita xente. Oito persoas foron detidas. A palabra emboscada aquí non está de máis.

O silencio dalgúns medios que están baixo o control das grandes empresas era evidente, mentres que os demais só publicaron información das axencias, destacando o dato do Departamento de Interior: que os manifestantes tiraran pedras e que había seis axentes feridos. Pola contra, AHT Gelditu! Nas webs da coordinadora e outros grupos e radios libres gardáronse os testemuños das vítimas da cidadanía, e tamén podemos ver imaxes editadas por Eguzki Bideo en Youtube, baixo o título “Eskuak gora! Mans arriba!”, escóitase pola boca dunha muller cando a xente está obrigada a entrar nun túnel cheo de axentes. A continuación, os disparos. Para que o movemento social non condicione no futuro aos poderes, é necesario traballar a súa historia “desde dentro” e para iso hai fontes orais: “A memoria colectiva materialízase nun espazo político conformado por esas subjetividades”, explicou a historiadora Laura Benadiba.

“O peor foi cando chegamos ao túnel baixo a autoestrada, onde nos esperaban máis policías –di un das testemuñas-. Cansado de correr, tiña sede e estaba moi nervioso porque vía cal era a actitude dos ertzainas (...). Foi terrible, a xente gritaba dicindo que xa non estabamos no campo; ademais dos porrazos cargouse con pelotas e os tiros soaban moito”. Varias persoas resultaron feridas por disparos de pelotas a uns dous metros de altura, segundo as mesmas fontes.

No pobo de Urbina tamén se viviron situacións desagradables: os ertzainas entraron na casa concejil ou na boleira e localizaron ao azar a varias persoas que estaban refuxiadas alí; tamén puxeron as esposas aos feridos na ambulancia e rexistraron un a un aos que ían nos autobuses. “Nunca vira tanta brutalidade. Tentei contalo todo rapidamente, pero non me metín noutros detalles –laméntase outra testemuña–: malleiras á xente que cae ao solo, maldicións... Os golpes e a intimidación que eu recibín non foron unha excepción”.

Inicio da criminalización

A sección de Interior, dirixida por Javier Balza, tentou levar ao oito detidos á Audiencia Nacional española, pero o xuíz Santiago Pedraz inhibiuse dicindo que “non había delito de terrorismo”. Este detalle non pasou desapercibido e o movemento contra o TAV denunciou o intento de criminalización: “Quixeron dar unha lección ante a desobediencia civil masiva”.

Hai tempo que nalgúns medios estaba a tratarse de vincular as accións contra esta infraestrutura coas ameazas de ETA. En 2008 o grupo armado asasinou ao líder dunha das asociacións empresariais que estaban a construír o TAV, Inaxio Uria, nun comunicado emitido o 21 de xaneiro de 2009 no que aseguraba que matara por non pagar o imposto revolucionario e pola súa responsabilidade na construción do TAV. Tras iso, enmarcaron toda oposición ao ferrocarril baixo unha “estratexia terrorista”: os ecoloxistas tamén formaban parte da “ETA civil”. O Goberno Vasco adheriuse á teoría de levar os procesos xudiciais de Urbina até Madrid.

As mobilizacións atopábanse no seu apoxeo nese momento. Un ano antes, 15.000 persoas concentráronse en Arrasate contra o ferrocarril e nos pobos realizábanse cada día espectaculares concentracións e accións, agora un interrogatorio, agora unha protesta contra as actas de expropiación. Pero todo este movemento non xurdiu da nada, senón que se xestou desde facía anos.

25 anos de movemento múltiple

A Asemblea Contra o TAV creouse en 1993. Para entón, o anteproxecto de trazado ideado polo enxeñeiro José María Elosegi xa funcionaba nas oficinas de varias institucións e partidos, de ida e volta. Con todo, a ignorancia dos municipios afectados foi tal que en 1994 os concellos de Iurreta e Aduna foron os primeiros en presentar alegacións para solicitar datos. Pódese observar nos adhesivos humoradas contra o TAV dos anos 90 e 2000, que este movemento ecoloxista coincidía con outras correntes anti-desarrollistas de longo alcance: “Aquí veñen os desarrollistas a Euskadi azkatzera” (sic) di un deles, “Pastel Euzkal. Todos pagamos e os de sempre comen”, o outro... Sen limitarse ao conservacionismo, unían o proxecto do TAV con todo un sistema a cambiar.

Co comezo do milenio AHT Gelditu! A creación da colaboración serviu para manter unha mínima coordinación, pero o movemento continuou sobre todo nas comarcas e pobos. En 2004 presentaron unha alternativa ao “tren social”, apoiada por sindicatos como ELA, LAB e EHNE. Este camiño posibilista xerou gran inquietude en AHT Gelditu! entre os diferentes grupos que estaban na coordinadora, porque o ferrocarril –e o que o substituía– estaba en contradición coa idea até entón de parar, si ou si: “Un pregunta cal é ese real tan bonito que se quere facer co TAV”, dicía un dos membros da Asemblea Contra o TAV.

Urbina, espazo de resistencia

A realidade, con todo, converteuse no TAV cando se iniciaron as obras no ano 2006. O que non era máis que unha pantasma invisible, encarnouse nun auténtico cemento e ferro – pódese ler nun adhesivo “Alarma vermella!”, porque en Itsasondo estaban a piques de comezar as sondaxes. As primeiras adxudicacións fíxoas o Ministerio de Fomento entre Legutiano e Urbina. AHT Gelditu! reuniuse en Legutio para analizar como dar resposta ao proxecto: “retardar ao máximo” e desta forma, consideraron importante “a loita ideolóxica”.

Así, Urbina converteuse nun “centro de resistencia ” contra o TAV, e entre outras cousas, organizáronse varios campamentos na zona. En moitos lugares abriuse unha chamada á acción directa. “Boicot e sabotaxe aos inimigos de Amalurra!”, di nunha dos seus adhesivos o mítico sol antinuclear. En verdade, conseguiuse retardar a marcha das obras, que en tres anos apenas avanzaran. Con todo, tras a emboscada de Urbina, a E Vasca tivo un gran impulso: Eusko Trenbide Sarea adxudicou 10 dos 17 tramos que estaban no seu poder entre 2009 e 2010.

A partir de entón, sucedéronse numerosas protestas espectaculares, como a ocultación de catro activistas nas minas que atravesaban o TAV en Itsasondo en xullo de 2010 –oito anos despois foron xulgados e multados–. Móveche! o movemento desobediente tinguiuna de fluorescencia para atraer a atención dos diversos ríos. Pero a desmovilización era evidente nos pobos de Álava, Gipuzkoa e Bizkaia onde ía discorrer a E vasca –en cambio, en Navarra desde entón reactiváronse as iniciativas contra o corredor do tren rápido; e en Lapurdi o proxecto está paralizado–. En 2012 a Asemblea Contra o TAV foi unha das causas da súa disolución “a frustración xerada pola destrución local”.

Desactivación do movemento de masa

Os detidos en Urbina foron mantidos durante tres días en situación de incomunicación por parte da Ertzaintza. En moitos lugares realizáronse concentracións para pedir a súa liberdade e rexeitar a actuación da Ertzaintza. Os familiares de varios detidos tamén denunciaron publicamente o trato recibido na comisaría e a falta de información sobre o mesmo.

Dez anos máis tarde, a importancia e a gravidade dos sucesos de Urbina pódese medir cunha visión máis ampla: o uso indiscriminado das pelotas de goma, as discrepancias dos colectivos ecoloxistas, a desmovilización cidadá, a aceleración das obras do ferrocarril por parte das institucións, facer sentir á sociedade que o TAV era “irreversible”… Pero, sobre todo, agora sabemos que naqueles campos de pataca a loita contra a construción conseguiu non ser criminalizada.