O teu nome aparece ligado aos instrumentos de represión máis crus: tortura, cárcere, exilio, solicitude de extradición... Que armas tiña Nekane antes de todo isto para a vida, para a vida, para a vida?

Desde pequeno fun moi consciente das múltiples opresiones que vivira: como identidade, como clase, como muller... Por exemplo, cando pedía agasallos non quería bonecos. Gustábanme, pero por ser moza non quería cumprir ese papel. “Quero ser como chicos” era a miña actitude. Na ikastola non me gustaba nada ter que elixir: “ou xogar con mozos ou con mozas”. Estas cousas sempre me deron moito rabia.

Cando fomos ao frontón e os maiores dicíannos “Fóra de aquí, sodes pequenos!” era a miña actitude “non, non o admito”. Non sei si é natural dicirlle “non, non me deixarei pisar, a min ninguén me dirá como teño que vivir e como debo pensar”. A miña nai di que iso víñame de pequeno.

O meu nome é Nekane, pero cando vía a María Dores no papel, preguntaba furiosa á miña nai: “Por que?”. “Porque os fascistas non deixaban…”. “Pero eu quero cambiar!” era unha loita constante. Arroxarme no meu día a día, era a miña actitude natural, non calalo, dicirlle como o sentía eu.

Tamén me oprimía o nacionalismo do PNV, os vascos que necesitaban oito apelidos e eu non os tiña. O pai da miña nai era un neno abandonado na rúa. Atopárono en Pamplona/Iruña e non lle deixaron coller o apelido da nova familia e buscárono na neve, polo que lle puxeron o apelido Neve. O meu apelido é Nekane Txapartegi Neve. Por tanto, para algúns era euskaldun a españolizar, para María Dores, e para o PNV non do todo euskaldun.

Na ikastola de Billabona vivía a opresión de clase moi claramente e dábame moita rabia. Na miña casa traballaba o meu pai no taller, a miña nai era a miña patroa. A diferenza era que si o seu pai estaba empregado no banco crería que era máis que nós.

Todas as opresiones eran un continuum, vivíaas moi por dentro e me enfurecían. Na ikastola, no nivel 8, fixemos as primeiras protestas, xa que detiveron aos que eran máis maiores que nós. Había dúas opcións: aceptar e vivir de xeonllos ou loitar. Tiña moi claro que me ía a bater.

PIPI LANGSTRUMPH E DORES IBARRURI

Foi elixido concelleiro en Asteasu nas eleccións de 1995 e 1999. Na época en que vostede era concelleira, a discusión da loita armada mantíñase enardecida.

Era concelleiro de HB, aos 19 anos, e adoitaban ser plenos de gran tensión, moi duros. Cada vez que había un morto dicíannos “vós sodes os responsables!”, sinalando co dedo. Nesa situación tiñamos que ir esixir que se respecten os dereitos dos presos.Eu como mozo e como muller quería traer a nosa demanda e a nosa visión ao concello, desde os movementos do pobo ás institucións. Pero non era fácil falar de construción nacional aos que funcionaban no xornalismo, de represión ou feminismo contra os mozos...

Mentres estaba no cárcere fun reelixido para outra lexislatura. Logo instaurouse a ilegalización e con iso produciuse o apartheid político, a perda das institucións… priorizouse a presenza nas institucións públicas e todo se condicionou a esa legalidade. Eu non puiden presentar máis, seguín nas listas e nos movementos populares como sempre, o traballo institucional non era o meu ámbito.

En 1999 foi detido e torturado. Que foi da súa vida?

Aí comezou outra vida. Aínda non terminou esta fase. Desde que estiven na comisaría traio unha mochila, unhas veces máis chea e outras máis buxán. Aprendín a vivir con iso, tentei xestionalo. Pero algo meu quedou na comisaría.

Que é o que quedou na comisaría?

Quitáranme algo que era meu, tan íntimo... unha parte da miña ser íntimo. Desde entón estiven loitando por recuperalo. Aprendín a vivir coma se non sucedería iso, coma se pasaría con outra persoa. Pero ás veces doume conta de que “non, non, esa persoa é vostede”.

En efecto, a miña cabeza e o meu corpo separáronse por un instante na comisaría. O que estaba a suceder era tan espantoso que a cabeza se lle marchou e viu desde fóra como se dirixían á moza. É unha estratexia de protección. "Pobre chica!", dicía, ata que me dei conta de que esa moza era eu e entón volvíame pequeno.

Despois tiven que facer un esforzo para asimilar o que pasara, e sígoo facendo. Ao contar o relato, tentarei contalo coma se pasoulle a outro, porque pola contra non podo contalo.

Para min o recoñecemento é necesario para pechar esa vivencia. A confesión levarame a ocupar o meu parte, integrarme, pecharme e avanzar.

Explica politicamente a tortura que che fixeron.

O Estado español, e todos os demais estados represivos, utilizan a tortura como arma política para castigar a disidencia política e as ideas, e para crear medo na nosa contorna. Este é a mensaxe: “Isto pásalle a quen loita”. Na comisaría dicíanmo claramente, o seu desexo é negar as nosas ideas e a nosa loita, anulalas, arrepentirse...

No meu caso, o castigo máis duro foi o de ser muller, porque non entraba na súa mentalidade machista que eu decidín loitar. Polo que a eles antolláballeme, tiña que ser a noiva de alguén ou a puta do comando. Por elixir loitar, por non desempeñar os papeis do seu patriarcado, tíñanme que castigar. O meu corpo foi usado como campo de batalla ata que me derrubei. A represión política contra as mulleres ten un rostro sexista. Vin e sufrido isto desde a comisaría até o cárcere.

Que decisións tomou despois de ser torturada?

En comisaría propuxérame saír con vida. Os torturadores dixéronme varias veces: “Sabes quen era Gurutze Iantzi? Aquí morreu, en Tres Cantos”. Canta máis leña dábame, máis me lanzaba. E canto máis me acometía, máis forte era a tortura.

Si nun momento dado déronme unha pipa, é posible que me pegou un tiro a min mesmo por acabar con aquel sufrimento. No camiño á comisaría de Madrid fixéronme un simulacro de execución, e mentres torturaba, en máis dunha ocasión pensei que o que desexaba era que a execución se producise realmente, para evitalo. Pero logo pensei: “Non. Non, e siga. Non podo facer isto á miña familia. Non podo quedarme aquí. Tes que saír, chica”.

Esnaquizado, ao cárcere. Como completala?

En Soto del Real non tiven apoio psicolóxico. Non me deixaron ter psicólogos de confianza e iso non se pode tratar cun psicólogo dun cárcere español.

Estiven alí nove meses. Estaba no cárcere cando fixen o escrito de acusación. Non só por min, por Yantziga, e non por todos. Era unha obrigación. E vin que a miña terapia era denunciala. Pero necesitei algúns meses para iso, porque primeiro tiña que interiorizar o que me fixeron. Ao principio custoume pór palabras ao que vivín. Foi un proceso até conseguir que se pronunciase a palabra “violación”. E tiña que protexerme a min mesmo, porque cada vez que fixen relato revivíao todo.

Axudoume moito saber que outros viviran o mesmo. Atopeime no cárcere con outro preso político que fora torturado. As vivencias que me contaba eran bastante parecidas. Por exemplo, culpabilidade, por falar en contra de vostede ou dos seus amigos. Polas noites viña a ansiedade e pensaba “quizais o meu nome tamén o dixo alguén”. Aprendín a perdoarme a min mesmo: “Non podía e acabouse. Que podía facer nesa situación?”. Igual que coa violación, “Foder, non puiden parar!”, a culpabilidade estaba aí. Logo pensei: “Non se podía”. Foi bo para aprender que os demais tiñan sentimentos parecidos.

Cando saín púxenme en contacto co Grupo Contra a Tortura. Ofrecéronme terapia e díxenlles que era denunciar a miña terapia, que sentía a necesidade de facelo. Empecei a facer pública a miña denuncia, e cada vez que a fixen subiu un chanzo: “Fun capaz de dicilo, non só por min, senón por todos os demais”. Cada vez que arrestaban a alguén, sentía a necesidade de facer algo. “Agora vai pasar o que eu pasei” repetíuseme, “e eu que? calarei, sen facer nada?”. Por iso traballei no TAT, a miña terapia contra a tortura foi e segue loitando contra a tortura. Dicirlle en voz alta o que está a pasar, pero facer algo ao mesmo tempo. Necesítoo.

Que vitorias viviches na loita contra a tortura?

Cando me torturaron era novo, vía lonxe a maternidade, pero para min o máis duro era esa mensaxe: “Violarémosche, farémoscho todo, non sexas nai, non deixarémosche que fagas outro fillo de puta como ti...”. Ao saír, pregunteime: “Serei capaz?”. Cando quedei embarazada sentín unha vitoria, un gran chanzo: “Puiden”.

A outra vitoria sentina cando denunciei torturas na Audiencia Nacional. No xulgado que protexe a tortura, no corazón do aparello de tortura, levantarme e dicir o que me ocorreu, mirar aos ollos dos torturadores... foi duro, pero non sentín tan pequeno como na comisaría. “Vivín a tortura e estou aquí, son capaz de mirarvos”. Isto dá forza para continuar coas denuncias. A pesar de que sabemos que nos cortarán o camiño... segue. Non aprendín a resignarme.

En 1999 me torturaron, e entón por primeira vez en 2006 puiden contar o que me fixeron, dentro da macro-xuízo 18/98. Até entón o meu testemuño fora escrito en todos os xulgados e non ía adiante. Sería un escándalo que seis anos despois de violar a unha muller, o xuíz non lle permitise falar. Pero sabemos que a tortura é unha estratexia do Estado para conservala.E, con todo, eu tiña esa oportunidade, outro moitos non tivérona. Sentía que debía facelo, non só por min, senón por todas as mulleres que foron torturadas como eu.

Abriulle máis tarde a porta á súa declaración na Audiencia Nacional?

Creo que si, que abriu as portas. Cando empezaron en Suíza coa campaña Free Nekane, ver ese vídeo abría os ollos da xente. Por unha banda, crer o relato e doutra banda a miña actitude, xa que denunciar publicamente mostroulles unha longa e dura loita contra a tortura.

Dixen 1999 por primeira vez publicamente que fora violado en comisaría e volvín contar e denunciar na Audiencia Nacional. Fun torturado dos primeiros en denunciar a tortura sexual. Nesa época empezouse a evidenciar a tortura sexual. Eu e os torturados en xeral, a esquerda e a sociedade non tiñamos a lectura e o cultivo das torturas sexuais. Pero esta vez si, na campaña Free Nekane puxemos a tortura sexista no centro.

No vídeo 18/98 só aparece o meu relato, só a miña condición de torturado, pero ao final gustaríame dar a seguinte mensaxe: “Fixéronme isto, pero aquí estou. Non me quitaron as ideas e sigo loitando”.

Entón non fun moi consciente; agora, por suposto, foi moi xenial.

Vostede decidiu darse á fuga antes de que se fixese a sentenza. Por que?

Porque sabía que a decisión xa estaba tomada e porque non acepto unha sentenza política ditada polo tribunal herdeiro dos fascistas, e por outra banda, porque a miña sentenza se basea unicamente na denuncia que me fixen contra min mesma baixo tortura. Deixar que se deteñan suporía aceptar e lexitimar a tortura e a Audiencia Nacional.

Sinto que nacín para ser libre. Tamén pensaba que “si teño que ser nai, que sexa en liberdade”. E así foi.

Na clandestinidade/ilegalidade, como inflúe o feito de ser muller e nai?

Moito. Normalmente son os homes os que están na clandestinidade, e moitas veces teñen ao seu lado a unha muller para realizar labores de coidado ou a legalidade do neno. Toda a responsabilidade da vida cotiá, normalmente, recae na muller. No meu caso, eu son o que está na clandestinidade e son a única nai, sen parella. Así que todo queda sobre min.

Na miña man está outra vida e o meu obxectivo é satisfacer as súas necesidades. Tentei, sen medo nin odio, dar á miña filla a maior normalidade posible e explicar en forma de conto a nosa particular vida. Sempre lle dixen que a nosa vida é diferente, que é a vida dos piratas. Así actuei, en equilibrio entre o corazón e a cabeza. Tentei estar forte para darlle estabilidade.

Estar na clandestinidade supón un risco para a nai. O neno ten unhas necesidades e a nai ten que estar pública para atendelas. Co neno non podo estar escondido en casa, ese neno ten que ir á escola, o médico... esa era a clave, como xestionar eses riscos e medos para satisfacer as necesidades do neno. Non podía explicar a miña identidade, de onde viña e como pensaba. Pero tentei facelo da maneira máis natural posible, non transmitir medo á miña filla e controlar medos e terrores. Con todo, el notábao todo. Non necesitaba unha palabra para sentir a tensión do meu corpo. Nestes casos, mirando directamente aos ollos, que pasa? -preguntoume-.

Por que Suíza?

O máis fácil era elixir un país europeo para viaxar. Ouvira dicir que en Suíza os dereitos dos nenos estaban garantidos, e buscaba un país onde as miñas necesidades puidesen ser satisfeitas.

QUINTA LINGUA APRESA DE OÍDO

Desde o exterior existe esa imaxe de Suíza como garante dos Dereitos Humanos... Cos que viviu cando foi detido por Suíza en resposta á súa solicitude de extradición en España, esa imaxe cambiou?

Si, moito. Unha é a teoría e a outra a praxe. Habemos visto que para apoiar á Unión Europea ou a ese constructo, os estados apóianse mutuamente. Esa é a actuación dos estados: “Ti non entres na miña soberanía, eu non vou entrar na túa, cada un facemos o que queremos e disfrazámonos de democracia”. Cando me detiveron atopeime con esta realidade.

Aínda que nós tivésemos unha chea de elementos para demostrar que fun torturado e que a sentenza do Estado español era absolutamente política... O Goberno suízo tentaba negalo todo: “É un Estado amigo, e si un Estado amigo pídenos que lle dean a alguén...” e a última frase era sempre: “A continuación, si o detido deséxao, pode presentar unha denuncia ante as instancias internacionais”. Dáballes igual a violación dos Dereitos Humanos para protexer a un Estado amigo e os seus intereses económicos e políticos. A pesar de que Suíza ten subscrita a Convención contra a Tortura, o máis importante era velar polos seus intereses, protexendo aos torturadores.

Si Suíza recoñecese que eu fora torturado, diría que dentro de Europa hai un Estado torturador, así que a imaxe de democracia que dan a ese chiringuito rompeuse. Xa o vivín cando fomos ao Parlamento de Bruxelas. Moitos parlamentarios dicíannos: “Sabemos que se tortura, pero non podemos dicir que si non isto cáese”. Están dispostos a deixar que se vulneren os dereitos humanos para que ese edificio funcione.

Pero non esperaban que en Suíza se xerase unha solidariedade de tal calibre, o que lles puxo en serios apuros, xa que eles ou a súa imaxe estaban a arriscarse por tapar algo que fixeran os españois. A sociedade civil suíza situouse á beira do torturado, a min críanme. Tamén os medios de comunicación, todas as asociacións en defensa dos dereitos humanos... e o Goberno suízo estaba a quedarse só xunto ao estado torturador. Para un país que se considera neutral non era unha imaxe bonita nin tampouco para o equipo socialdemócrata do goberno. Na nosa opinión, a cancelación da solicitude de extradición por parte do estado español foi consecuencia desta situación. Coa presión da rúa e o que máis tarde podería vir dos tribunais internacionais, os suízos empuxaron ao Estado español a buscar unha solución.

Que supuxo a segunda detención?

O arresto en Suíza tróuxome a retraumatización da tortura. Abríronseme todas as feridas e agora compaxínase con haberme quitado á miña filla. Os primeiros días, cando me tiveron incomunicado na caserna, usaban á miña filla para torturarme psicoloxicamente. Por exemplo, queríanme tomar ADN e negueime. Dicíanme que si non colaboraba levarían á miña filla ao orfanato. Querían espirme e díxenlles que non, que era unha muller torturada, violada e que para min era un trauma. E respondéronme o mesmo, que si non o facía pola miña vontade terían que facer forza e quitaríanme á miña filla... nesa situación metéronme no cárcere, totalmente retraumatizado.

As condicións de cárcere que me puxeron eran como as do primeiro grao do Estado español: 23 horas na cela, só. Estaba esnaquizado de novo. O cárcere, que se atopaba no centro de Zúric, é unha prisión preventiva. O réxime de prisión preventiva é moi criticado, porque non hai presunción de inocencia, castíganche desde o principio con máis severidade que o condenado. O obxectivo é lograr a redución do preso para que o fiscal acepte o delito que se lle imputa. Esa é a estratexia que utilizan cos presos sociais. Como eu era un preso político, leváronme a esas duras condicións, coa intención de castigar de novo as miñas ideas.Tratábase dunha prisión administrativa e podía esperar na rúa: O Estado español presentou unha solicitude de extradición e Suíza examinou a solicitude. Non había necesidade de castigarme, eu no país suízo non tiña delito. Encarceráronme por ser preso político e por delitos e sentenzas políticas. Por tanto, o Goberno suízo súmase plenamente á estratexia contra os presos políticos vascos.

Encerráronme na cela de seguridade da prisión preventiva. Tiña menos de 10 metros cadrados, sen auga quente, sen pechar o baño (tiña unha cortina na porta)... como torturado era unha tensión para min, un carcelero que podía entrar en calquera momento estando no baño. A tortura era para min o non poder saír da comisaría. E o ruído: os pasos dos carceleros, abrir a porta ao “krak-krak” levábanme á comisaría... Ademais, para solicitar asilo, tiven que repetir todo o relato da tortura, sabendo que a persoa que estaba ante min non me quería crer, porque así non me ía a dar asilo. Con todo, quería que escoitase dos meus propios beizos as torturas que sufrira como fixen na Audiencia Nacional, para que logo non dixese que non sabía ou que non contaba. Tiven que facer todo o relato e despois de revivir as vivencias da tortura, volvín meterme no cárcere, 23 horas pecha.

Di que é un cárcere capitalista e patriarcal. Explique o que significan estas dúas palabras desde as súas vivencias no cárcere suízo.

Completamente. A mensaxe é claro: Ti es meu e contigo farei o que queira, explotar, sexualizar, mercantilizar, controlar... O cárcere, cunha estrutura xerárquica e patriarcal, quérenos converter en mulleres submisas ás esixencias do sistema capitalista, que cumpran os roles do patriarcado e asuman as palabras do capitalismo, para seguir sustentándose a través da nosa explotación.

Os cárceres están feitas para homes. As mulleres e outros xéneros non binarios son sistematicamente discriminados. As súas necesidades específicas non son tidas en conta e todas as actividades están dirixidas a heteroxéneos. As mulleres presas estamos obrigadas a vivir cos sobrantes dos seus homes. Naquel cárcere non tiñamos ningún módulo persoal. Chamábase “módulo especial” e estabamos presentes mulleres, transexuais e homes con enfermidade mental. É dicir, a todos os que o patriarcado discrimina, excluíndoos. Non hai servizo de xinecólogos, cando estamos co mes nin onde limpalo, xa que na cela non hai auga quente e con dúas duchas de 10 minutos por semana non é suficiente. Ademais temos que financiar os produtos hixiénicos e as comprimidas ou tanpax valen máis que o diñeiro que gañamos un día de traballo. Por tanto, moitos presos están obrigados a traballar, deixar que se explote para poder comprar estes produtos.

Durante o primeiros seis meses negueime a colaborar co sistema. Pero nun instante dixen: “Como afrontarei isto? Teño que socializarme, falar con outros presos...”. A única opción para saír do illamento é traballar. Para realizar o traballo, os roles do patriarcado reprodúcense e fortalecen. Non había máis traballo para as mulleres: lijar, limpar... para min era moralmente moi duro, con todo o que loitou politicamente e sobre todo como muller... pero tiña que priorizar e a miña prioridade era a saúde mental e física, xa que no peche o corpo queda moi duro e a única posibilidade de aliviar a retraumatización. Tiña que tiralo dalgunha parte, desatalo, todo o que levaba dentro. Pensei: “Aquí tamén vou facer o meu traballo ideolóxico. Tentarei concienciar un pouco ás outras mulleres”.

Con que muller atopáchesche no cárcere?

A maioría eran migrantes, pobres, xente que se dedica á prostitución e á supervivencia, que vive no mesmo pobo ou cidade que nós pero fóra de nós. Si estivese na rúa, non os recoñecería. Para min foi unha universidade penal: traballei o meu feminismo real no cárcere.

A maioría eran latinoamericanos, algúns tiñan papeis de residencia pero estaban no cárcere por vender droga e a vida arruinábaselles, xa que acababan deportados. Suíza castigaba con máis severidade aos residentes da zona, xa que se estaba cometendo un delito contra o pobo que lles deu o papel. Eran moitos outros os que foran sorprendidos no aeroporto coa droga: Chámaselles “mulleres mortas”: transportan grandes cantidades de droga a cambio de pouco diñeiro, e nunca pensaron que poderían acabar no cárcere. A súa era un drama, chegaban porque necesitaban ese diñeiro, terminaban no cárcere sen falar o seu idioma, completamente illados. Vivían un ano ou así, eran deportados e volvían con débeda, prexudicados pola relación cos seus fillos...

O maior contacto tiven coas dúas persoas transexuais. Eran brasileiros. Identificábame con eles, porque eles castigábannos pola identidade de xénero, e cada un cargábanos á súa maneira. A loita diaria contra o sistema binario e patriarcal era constante. Falabamos moito, “Como é para ti esta situación como transexual? para min, como muller...”. Tentabamos axudarnos uns a outros, ser solidarios.

O que eu dei no cárcere é solidariedade. Situeime entre o sistema e os presos para frear as hostias que padecían os presos. “Eu non vos teño medo, estou a loitar polas mesmas ideas que me castigastes e eu sei que tamén temos dereitos”, dicía aos carceleros, porque no seu vocabulario non existe a palabra “dereitos”. Todo é “castigo”, “prohibición” e “privilexio”. Aos outros presos tamén lles dicía eu “nós tamén temos dereitos. Queres lelos? eu dareiche”... “queres denunciar? eu axudareiche”. Os presos vían que eu non tiña medo e que me enfrontaba aos carceleros e aos demais presos iso era unha protección. Por iso condenáronme en varias ocasións, quitándome o traballo ou cambiándome de prisión “porque facía demasiada propaganda en defensa dos dereitos dos presos”. Cando me cambiaron dunha prisión a outra, escribiume unha carta un preso do cárcere anterior, e dicía: “Nekane, desde que che fuches o cárcere é máis prisión”. Pareceume bonita, pero dura.

Como se loita cos presos non politizados?

En primeiro lugar, utilizando unha terminología sinxela. Non teórico, senón práctico e a modo de exemplo. Sen soberbia. De cerca. Como faremos a revolución se só falo e loito para min ou para xente como eu?

Preguntábanme “Por que estás preso?” e eu “son un preso político”. Expliqueilles por que me detiveron e que pretendían connosco os cárceres.Detrás diso hai un sistema... "Que é o sistema?" preguntábanme. -O que nos oprime. Que é patriarcal o cárcere. Así eran as conversacións. Tamén sobre o sexismo, pondo terminología ás opresiones cotiás. Paréceche ben que nós teñamos que comprar os nosos tampones e que os homes recollan as maquinillas ou a espuma gratis para afeitarse?”; “ah, pois non!”; “cando dígoche que as mulleres estamos discriminadas, iso é o que che digo”. Ninguén é parvo, todos sentiamos “por que os carceleros trátanme así?” e o discurso axudaba. Aos poucos, no patio, os outros presos tamén comezaron a utilizar esas palabras, “sistema”, “patriarcado”... mira! conseguín algo!”, sentín.

Cando lles ensinaba fotos de amigos e do amplo movemento solidario, quedaban asombrados e dicíanme “cantos amigos tes!” e contestaba: “Si, como a miña loita é colectiva agora estou a recoller esa solidariedade...”.

Para min a base principal era ter claro entre nós que os presos debiamos ser solidarios, ser un. Non podiamos facer ningunha diferenza entre nós. Cos xitanos había certa tendencia ao racismo, tanto por parte dos presos como dos carceleros. Tentei que ninguén quedase excluído. Nestas ocasións, debatíame e non as deixaba.

E a outra base para min era que non podiamos xogar cos carceleros, a ser os seus amigos, arruinando a outros presos para conseguir uns privilexios. Cortando a tendencia do chibateo por un cigarro.

Un prisioneiro díxome: “Isto non era así até agora”. Formamos un grupo bastante unido, por encima de todas as diferenzas, o idioma, a clase... O día dos meus aniversarios puiden comprar unha torta no cárcere e dixen aos carceleros que quería celebrala sen excluír a ninguén, a todos ou a ninguén. Por fin deixáronnos reunirnos. Puxémolo no centro da torta, outros presos que tentaron facer unha postal en eúscaro, fixéronme agasallos... Non esquecerei eses aniversarios. Tratabamos de saír dese duro día a día, de vivir xuntos momentos doces.

Como se fai a defensa dos dereitos dos presos desde dentro do cárcere?

Convertendo o cárcere nun espazo de loita, dando continuidade á loita na rúa. Os carceleros non estaban afeitos enfrontarse aos presos e moito menos aos presos políticos, porque eu era o único en Suíza. Uns temían a outros con respecto, eles acentuaban o meu carácter político. Cando comezaba a confrontación, os carceleros dicían “eu fago o que me mandan desde arriba…”. Vía que esta confrontación non me traía moito, xa que non facían nada malo na súa opinión.Por iso empecei a escribir denuncias tanto ás institucións como á rúa. Volvinme perigoso para o sistema penal, porque denunciaba as condicións de traballo, como nos trataban, como nos sexualizaban e iso tiña repercusión nos medios...

As condicións que vivimos no cárcere de Suíza estaban por baixo do establecido polas normas da Unión Europea. Enviei as denuncias a diferentes grupos suízos e asociacións de defensa dos dereitos humanos. Non porque crese na súa vontade, senón para que non dixesen que non o sabían. Aí tiñan a información e pedíalles que me situasen. Sorprendeume comprobar que realmente non sabían nada do trato inhumano que se dá nos cárceres de Suíza. Tanto os grupos de dereitos humanos como a sociedade non sabían nada da noticia dentro da muralla ou non quería sabelo.E non o sabían porque até entón ninguén o denunciou. Teñen medo de que lles afectase na condena se denunciaban ao resto de presos, e non tiñan a conciencia política nin o apoio que eu tiña. Eu, en cambio, xa estaba castigado, condenado polas miñas ideas. Que máis podían facer?

Esas denuncias deron resultado ao sector das mulleres de Amnistía Internacional e este tipo de asociacións tiveron que empezar a mover o cu e a comisión nacional de prevención da tortura do Goberno suízo acudiu ao cárcere en dúas ocasións para verificar as miñas denuncias. Vía que os directores do cárcere púñanse nerviosos. Pero tamén é verdade que teñen todo moi ben organizado para que se apoien mutuamente. Tentábao, polo menos non podía estar satisfeito co seu diario.

O teu caso abriría os ollos a moitos suízos para ver que realidade viviades no cárcere.

Para a sociedade de aquí, o cárcere é un tabú. Pensan que só van ao cárcere os que a han fraqueado, ou os migrantes... aquí non teñen conflitos políticos, cren que están a salvo, que a eles nunca lles vai a tocar. Por tanto, non lles interesa saber en que situación atópanse dentro. “O sistema funciona, entón, para que falar diso?”. O meu obxectivo era, por unha banda, promover o debate e, por outro, mostrar como se oprimen no día a día nun país onde se reivindican os dereitos humanos.

Utilicei a arte de sacar o que vivía no cárcere. Convertinme nun instrumento de loita e conseguín romper os muros de illamento. Empecei a escribir poesías e textos, a facer debuxos... e utilizáronos para a campaña Free Nekane. A xente agradecíao e ao mesmo tempo turbábao, “nunca nos expomos que isto estaba a pasar aquí”.

Que...? Relacionáchesche co inicio da campaña Free Nekane desde o interior do cárcere?

Xa estaba en marcha. Eu notaba que a xente quería escoitar o que dicía e reaccionaban inmediatamente. Díxenlles desde o principio que loitarían non por min, senón comigo. Que os presos queriamos formar parte da loita da rúa e ser suxeitos. Así que lles daba a coñecer as miñas ideas por escrito e nas visitas. Enviáballes as opresiones cotiás con palabras e imaxes para utilizalas nas iniciativas que se facían na rúa.

Como se fai iso?

Escribe e escribe. Tiña claro que, aínda que as miñas cartas fosen censuradas, non me deterían.

E eses escritos non eran para a xente que xa coñecías...

Ah, irmá! En realidade, ninguén sabía quen era Nekane, eu era Amaia na rúa. Pero cando me encarceraron, os que me coñecían como persoa non cambiaron de opinión repentinamente polo que dixeron os medios. Ao revés: “Non é así” dixeron. Até entón, estar moi presente na escola e na rúa, axudoume. A miña vida na rúa era como Tetris, unha das miñas compañías non sabía nada das demais e así todo o mundo coñeceuse en campaña.

Por outra banda, a solidariedade comezou a organizarse rapidamente e Free Nekane foi reuníndose na campaña. A pesar de que a esquerda e os movementos sociais estaban organizados en pequenos grupos, todas uníronse e as mulleres* e o movemento feminista foron o motor, a petición miña. Sufrín como muller e sufrín a opresión que estaba a sufrir, porque quería colocarme no centro. A resposta a esta petición foi satisfactoria desde a rúa, foi como arroxar leña ao lume.

A clave foi encaixar ben a loita interior e exterior do cárcere. Para os de fóra foi importante que eu dentro seguise loitando, que non me desesperase. “Si el segue, nós deixámolo”, sentía. A loita interior daba para comer ao de fóra e o de dentro ao de dentro.

Como se comunicaban o interior e o exterior?

Por carta e sobre todo, rádioa Lora era moi importante para min. levaban a cabo programas especiais e informábaselles da loita que se estaba levando a cabo na rúa. Lían os escritos enviados por min para as manifestacións ou para outros actos e así me decataba de que chegaran.Ademais da solidariedade política, achegaba solidariedade afectiva á cela fría.Todos os martes ofrecíase a posibilidade de recibir chamadas desde Euskal Herria. Era a única oportunidade que tiña de escoitar eúscaro. “Nekane estamos contigo”... era terrible para min. “Non estou só e aguanta, segue” sentía.

Posteriormente, todos os venres empezaron a lanzar foguetes ante o cárcere. Era de todos os diaños! Deime conta de que había moita solidariedade e que estaba presente na axenda política, pero cando saín á rúa atopeime cunha campaña aínda máis forte e máis ampla do que pensaba. Edonon Free Nekane adhesivo, bandeirola, pintadas…

Ao saír pensaba en crear un programa de radio para os outros presos e niso estamos. Para min, a radio foi tan importante, que quero dar ese instrumento aos demais presos, para que loiten contra o sistema.

Ouvímosche dicir que a esquerda está moi atomizada en Suíza. Como conseguiu que todo o mundo unísese á campaña Free Nekane?

O obxectivo para todos era moi claro: non extraditarme e liberarme. O eixo da campaña foi visibilizar o tema da tortura sistemática. Desde os anarquistas até os socialdemócratas, todos uníronse ao obxectivo, cada un cos seus instrumentos e formas de loita. A miña campaña foi unha das poucas que reuniu a todos.

Dixen que quería que o motor da campaña fose as mulleres, pola opresión patriarcal que vivira e estaba a vivir como muller, para denunciar a tortura sexista... En Suíza o feminismo estaba forte, pero esta campaña reforzou máis e activou a moita xente politicamente: nunca acudiron ás manifestacións, sobre todo chicas novas...

Todas as manifestacións e accións que se realizaban pasaban por diante do cárcere para saudarme.Cartas, postais... chegaban sen cesar de todo o país e tamén das nacións. Como se dixo, moitos movementos uníronse no obxectivo, o que lles levou á rede. Dáme pena que a forza que me reunín na rúa dispérsese. Dígolles: “Eu estou na rúa pero non son libre porque aínda os cárceres están cheas”. A ver si podemos converter esta rede conectada nunha loita contra os cárceres e a tortura.

Amnistía Internacional, a Organización Mundial Contra a Tortura, Augenauf e Humanrights, entre outros, opúñanse á extradición porque a extradición da persoa torturada infrinxe a normativa internacional

Si, o recoñecemento social obtido é grande. Agora temos que loitar e impulsar con ese recoñecemento social a consecución dun recoñecemento político e xurídico. Iso é o que falta.

España e Suíza buscaron a fórmula para cancelar a túa solicitude de extradición: O Tribunal Supremo rebaixou a súa condena á metade, polo que vostede saíu do cárcere de Suíza coa xa cumprida condena. A esquerda suíza viviuno como unha vitoria. Vostede?

Ao principio sentín gran rabia por haberme deixado sen confesión e saír pola porta de atrás dalgunha maneira. Unha vez máis, os suízos quedaron sen situarse ante as torturas do estado español. Despois de dezasete meses no cárcere, coa petición de asilo... quería saír doutra maneira.

Pero cando saín ao exterior deime conta de que a miña liberdade foi un logro da solidariedade e a loita, que lles obrigamos a unha solución e que disfrazaron xuridicamente esa solución. É moi importante obrigar a dous estados a buscar unha solución. A decisión produciuse dous días despois de que os avogados introducisen a solicitude na Audiencia Nacional, algo que non é habitual...

Cando estabas no cárcere suízo, dous membros da ONU, precisamente dúas dos que crearon o protocolo de Istambul, foron os que cho fixeron. E recoñecéronlle a súa veracidade.

Moitos países europeos teñen aprobado o protocolo de Istambul, pero non o respectan, o Estado español é un claro exemplo diso. Este protocolo sería o manual que se debería utilizar para esclarecer casos de tortura. A única opción que ten o torturado, para asegurar ou demostrar que foi torturado e para aclarar as dúbidas que poida ter un Estado ante iso. Os torturadores sempre negarán o que fixeron e os torturados demostrarano? O protocolo de Istambul é para iso. Creouse para establecer uns mínimos fronte á represión masiva de Turquía, e para que eses mínimos fosen aceptados por todos os Estados. Suíza non o aceptou e, por tanto, non o utiliza. Trátase dunha decisión totalmente política, que nos obriga a mirar para outro lado e non situarnos ante as denuncias de torturas.

Cando me fixeron o protocolo notei que aínda que analiza as secuelas da tortura sexista, non está tratada nun apartado específico. Aos que crearon o protocolo hai que preguntarlles por que crearon eses termos, por que non introduciuse unha variable sexista... Gustaríame reflexionar xunto a outras mulleres torturadas e achegar algo ao protocolo.

No protocolo de Istambul analízanse as secuelas psíquicas e físicas e a partir de aí leva a cabo unha investigación. Até agora ninguén me preguntou as preguntas que me fixeron os expertos ao pasar o protocolo. Un xuíz non me preguntou como me sentín ao recoller os electrodos. Ou talvez as marcas que fixeran no corpo."Estes saben o que fan, saben o que é a tortura", pensei. Tamén me fixeron preguntas que até entón non se me ocorreron a min. Creo que é unha ferramenta importante, que todos deberían admitir.

O teu caso aparece no informe de Tortura elaborado por orde do Goberno Vasco. Ten o seu valor?

Non teño ningunha dúbida de que o traballo realizado polo equipo de Paco Etxeberria foi moi bo. Ademais, a presentación veu cando aquí estabamos a denunciar a tortura sistemática que o estado español utilizaba contra os vascos, o que reforzou a nosa denuncia.Pero con iso, onde? Para que mandou iso o PNV para dicir que cumpre as esixencias europeas e que o seu policía non tortura?Para que se fixo, para quedar en papel? Iso é o que me preocupa: agora que?

A sociedade vasca debería apertar ao Goberno Vasco para que denuncie ao Estado español polas torturas aos vascos?

Eu cría que este informe se fixo para iso. Quería crer que, dunha vez por todas, o Goberno Vasco viuse obrigado a facer ese traballo, porque a realidade da tortura xa non se pode esconder máis. Si acepta o resultado do protocolo de Istambul e recoñece eses casos, a el corresponderíalle, por unha banda, tramitar esas denuncias, si queremos que sexa o noso representante ou establecer as ferramentas para que nós poidamos seguir adiante con esas denuncias. Doutra banda, ofrecendo as terapias ou as opcións necesarias no camiño da nosa formación. Facilitándonos ferramentas que nos protexan até conseguir o recoñecemento completo.Ou como debemos avanzar asumindo os gastos económicos e persoais? Si o meu caso tamén está nese informe, teño que pagar eu a Estrasburgo a vía da denuncia? O Goberno Vasco debería facer fronte ao pago da taxa. Ademais, como acusación interpuxo denuncia con cada un dos torturados. Para iso contan con institucións como o Ararteko, Emakunde, ou a institución oficial que o desexen. Pero o que falta é vontade. Ordenou que se elabore o informe e que, si o informe apróbao, realice os pasos necesarios.Si quere, colectivamente ou si quere, deberiamos empuxalo de forma individual e a iso. Si non, estamos no de sempre coa institución que lexitima a tortura e as hipocrisías. Peor aínda, cun líder e un partido que queren dar falsas esperanzas e sacar rendibilidade tamén coa tortura.

Que tes que conseguir no tema da tortura?

O recoñecemento social obtido é grande. Agora temos que loitar e impulsar con ese recoñecemento social a consecución dun recoñecemento colectivo, político e xurídico. Só así podo pechar as feridas da tortura. Debería renovar o proceso xudicial por detrás, xa que a denuncia de tortura que puxera por diante está pecha, pero tería que tentar reabrila con novos elementos: O Protocolo de Istambul, outros informes e decisións en Suíza, o informe de Paco Etxeberria e o seu equipo de traballo, o informe do Grupo Internacional contra a Tortura sobre o caso de Altsasu e sobre o meu de Alsasua, porque cre que non se analizou a tortura... O caso tería que volver empezar en Tolosa ou Donostia, ao Tribunal Supremo, até chegar á última instancia do Estado español, onde pecharía o caso, e entón terei a oportunidade de acudir aos tribunais europeos.

A tortura non prescribe na lexislación europea, no Estado español si.

CURRÍCULO

Trátase de dous irmáns e dúas irmás que se atopan na casa. O seu pai morreu na súa mocidade, traballou no bar e pasou a súa mocidade na militancia, na loita polos dereitos dos presos, no mundo do eúscaro e do internacionalismo. Nas eleccións municipais de 1995 e 1999, Asteasu foi elixido concelleira de Herri Batasuna no Concello de Asteasu.

Foi detido e torturado o 9 de marzo de 1999. Cumpriu nove meses no cárcere de Soto del Real, onde ingresou en prisión por orde xudicial. Foi xulgado no marco do xuízo macro do 18/98 e fíxoo valer en outubro de 2006 para testificar a tortura na Audiencia Nacional española. O home denunciou ser violado por catro gardas civís no centro da cidade. O xuíz Baltasar Garzón condenou en decembro de 2007 a 11 anos de cárcere por un delito de autoinculpación de tortura, ao ser a única proba na súa contra.

Hai uns meses, con todo, Txapartegi fuxiuse de Euskal Herria. Desde 2009 reside en Zúric (Suíza), onde reside desde o pasado ano.

En 2009, o Tribunal Supremo rebaixou a súa condena a 6 anos e 9 meses, ao entender que o delito consistía en colaborar coa organización armada, non en pertencer a ela. En 2015, o Consello de Ministros presentou unha petición de extradición e o 6 de abril de 2016 o Goberno suízo encarcerouna.

A campaña Free Nekane foi lanzada por varias organizacións de esquerda en Suíza e adquiriu unha gran forza. A extradición foi rexeitada por Amnistía Internacional, a Organización Mundial Contra a Tortura, Augenauf, Terre deas Femmes e Human Rights Watch. Dous expertos da ONU elaboraron o protocolo de Istambul e deron toda a credibilidade ás denuncias de torturas de Txapartegi, que foi detido onte.

O 15 de setembro de 2017 quedou en liberdade, xa que o Tribunal Supremo rebaixou en febreiro a súa condena a 3 anos e 6 meses e declarouna prescrita. Para iso, o tribunal utilizou un artigo do Código Penal que foi renovado en 2015 e que permite reducir a pena por “delitos menos graves”.

Mostra da unión que a campaña Free Nekane logrou nos movementos de esquerda é que Txapartegi foi o orador principal do acto máis multitudinario do 1 de Maio de 2018 en Zúric. En eúscaro e en alemán, pediu a liberdade de todos os presos políticos do mundo.