En canto á cuestión da cultura, creo que convén facer polo menos unha distinción. Unha cousa é a creación e outra o patrimonio. O patrimonio é o que queda cando se asimila a creación. O que nos ensinan nas ikastolas é o patrimonio cultural, a creación é o que facemos cando nos conspiramos. Sen o segundo non é o primeiro (e viceversa), pero non é de estrañar que no o noso non póidase abarcar a realidade da cultura, do montañismo (e complexo), sobre todo preocupado polo patrimonial: como é posible que os adolescentes non coñezan a Mikel Laboa? É verdade que tamén neste ámbito debilitámonos gravemente nos últimos anos, pero a limitación de todo o ámbito cultural ao patrimonio non supón nada bo.

É unha tentación irresistible pensar que se poden planificar referentes culturais, deseñar, para que os mozos de hoxe en día entren no engano da cultura vasca. Con todo, do mesmo xeito que as dinámicas culturais, a historia demóstranos que non se pode facer así, que ningún experto, mesa de cultura, think tank non pode crear nada correcto. As estratexias culturais saben moitas cousas, como negalo; pero crear é outra adega de txakoli. O único que temos que facer é ver que non todas as que consideramos referentes do pasado fixéronse públicas desa maneira. Non o mesmo Ez dok amairu, hoxe tan de consenso, tan glorificado, tan politicamente correcto, sábese que causou disonancia: usaban a guitarra española coma se fosen demasiado cálidos. E ao revés, é coñecido que varias décadas antes Aitzol (o principal estratego cultural) tentara, a través da pluma de Orixe, conseguir un poema que espertase a conciencia dos vascos. Ese foi o papel do poema Euskaldunak, pero o resultado xa se sabe: Hoxe apenas se acorda do poema, salvo algún topo universitario.

Algúns poden pensar que sempre nos gusta levar debates aos cegos das rúas, e preguntarán: de acordo, creatividade, referentes culturais, non se poden planificar, pero entón, que podemos facer? A ver si os creadores con talento ponse dunha vez por todas a traballar? Non por suposto, pódese facer un gran traballo; trátase de non esforzarse inutilmente por fabricar o que non se pode planificar.

Bernardo Atxaga publicou a principios deste século o concepto de caixa de resonancia. Dicía que os vascos necesitamos unha caixa de resonancia, porque se non, ninguén nos escoitará fóra do noso territorio. En canto á cultura vasca, parece que a política cultural do actual Goberno da CAPV, seguindo a lóxica, nunca, tarde, parece que agora quere reforzar esa liña. Iso é o que puxo o conselleiro Bingen Zupiria cando asumiu o cargo como un dos principais obxectivos, incorporando a linguaxe economicista (nunca faltan o consumo, a industria, etc.), iso si. Esperemos a caixa de resonancia, por suposto, pero a cultura tamén ten outras caixas, que tamén son necesarias.

É evidente que para que exista resonancia hai que ter un son previo, así que tamén debemos coidar a caixa de sonancias si queremos ter unha cultura viva. É dicir, no estilo clásico, coidar as condicións materiais dos creadores, ou devandito doutro xeito, que os creadores teñan unha vida habitable. Niso si caben estratexias, plans, quinquenios, clusters e outros, porque, como ben sabemos, a precaria situación dos creadores vascos non é de calquera xeito. É algo que vén denunciando desde hai moito tempo, pero hai pouco Maialen Errotabehere e Ander Lipus falaron diso na Feira de Durango. Que queredes planificar, pois, tedes algo que planificar neste ámbito. Completa unha potente e duradeira rede de creadores que poidan axudarse e apoiarse mutuamente, facilitando a produción (Lipus dixo que ademais de creador é inevitablemente empresario), para que os creadores poidan dedicar o seu tempo a crear e non a cuestións administrativas e demais, ampliando as estancias e os espazos de creación, etc. A caixa compacta de sonancias está formada por referentes culturais similares en si mesmos. Por suposto, o político xestor, como cre que o público é seu, dirá, “vale, pero cando converterei todo iso rendible? Eu necesito resultados: un festival, un espectáculo luminoso, unhas xornadas relatoras, un non-sei-zer-lab, un basque- algo. Necesito medios de comunicación bailando á miña ao redor, e coas vosas caixas, festa”.

A outra é a caixa de disonancia. É un tema delicado, porque o poder, tanto administrativo como non, prefire deixalo. Pero unha cultura viva é a que ten disonancias, a que cuestiona os límites dos consensos, como os límites da propia cultura. Ademais, como se suxeriu anteriormente, moitas das culturas de consenso que agora temos como referentes foron disonantes no pasado: Ez dok amairu, Rock Radikal Vasco, Ustela eta Pott… E o que esixe a disonancia é a liberdade, un espazo libre para que o creador actúe da maneira máis autónoma posible. Se se trata de coidar algo, ese espazo libre é tamén o que poden coidar as institucións, axentes, etc. da cultura. Máis aínda nestes tempos nos que a liberdade de expresión sofre un forte retroceso. Isto non significa que sempre teñamos que coincidir co contido da cultura disonante, senón que hai que garantir a súa posibilidade expresiva. De paso, a necesidade de facer esas determinacións non é máis que unha mostra da gravidade da situación actual.

No ámbito da cultura tamén hai moito que planificar e promover, pero é imposible facelo sen ter en conta a propia dinámica das prácticas creativas. Cando os planificadores, os estrategos e outras persoas comezan a meter o nariz onde non lles corresponde, só pódese esperar a catástrofe. Temos bastante traballo por coidar a sonancia, a disonancia e a resonancia antes de empezar a enredarnos nas tarefas alleas.