"A competencia entre Zuberera e Batua é un novo fenómeno lingüístico, pero temos que entendela como a competencia lingüística dos mozos". Así aprendemos a Maider Bedaxagar.

Suletino e unido xuntos

A nai ou o avó seguen sendo os transmisores naturais do suletino. En parte, fan un modelo clásico de transmisión, xa que hai pais que renunciaron voluntariamente ao eúscaro, polo que Bedaxagar interpreta o rol de Amañi como algo único en moitas familias. Ademais, os mozos aprenden suletino nas ikastolas e os adultos nas Gau-eskolas. Aos poucos vanse unindo ambos. Por exemplo, o eúscaro ocupou un lugar moi amplo nun mundo laboral que até agora foi un campo alleo. Así mesmo, no sector terciario, nos servizos, en xeral, o eúscaro gañou prestixio. Paradoxalmente, no campo da agricultura, sendo o ámbito natural do eúscaro, a transmisión foi diminuíndo ano tras ano.

O lugar natural ou predominante de Zuberera atópase hoxe en día no lecer. Grazas á intensa cultura local, segue arrinconada entre a xente. Foi renovándose nas manifestacións culturais –como as pastorais e as mascaradas– e segue vivo. Ao mesmo tempo, tomou un novo lugar nos medios de comunicación. O Botza de Xibero é o medio de comunicación principal, dedicado principalmente ao suletino. Como Euskal Irratiak pertence á federación –Gure Irratia e Antxeta Irratia de Lapurdi, e xunto á Radio Irulegi de Baxenabarre–, a oferta de programas comúns supuxo a transformación do eúscaro e posibilitou a creación do “Batua de Iparralde”. Así mesmo, o “Batua do Sur ” irrompeu nas casas de EiTB, onde tamén participou EiTB. Así, nos últimos vinte anos está a sementarse un eúscaro que vai máis aló do suletino. Os medios audiovisuais son os medios auxiliares da transmisión do suletino, con todo, os escritos, como os xornais e revistas, como Berria e ARGIA, dificilmente conseguen afianzar a normalidade do eúscaro. Só cinco de cada cen euskaldunes len en eúscaro unificado.

Existen dous ikastolas: Sohütan (Petta) e Aloz (Basabürüa). Con todo, en Zuberera, nos últimos vinte anos, abriuse a vía de aprendizaxe cara ao eúscaro batua. Transmiten a conciencia do dialecto a nenos e novos, pero advirten aos alumnos de que o eúscaro unificado é imprescindible para avanzar cara aos demais dialectos. A pesar da complexidade da situación sociolingüística de Euskal Herria, as novas xeracións están a darse conta da riqueza do eúscaro. Na reflexión do filólogo obsérvase a seguinte premisa: “O eúscaro falado e lido será garantido ineludiblemente polos novos nenos e novos”.

O Centro de Pedagoxía IKAS é o encargado de crear o material didáctico, que está consolidado en Uztaritze. O ensino en eúscaro desenvolveuse grazas a IKAS; o eúscaro batua escrito en Iparralde foi en gran medida un logro de IKAS. É máis, como o caso especial do suletino, IKAS reeditou en suletino os programas e libros escolares de face ás escolas de Zuberoa. O único dialecto que foi adaptado nas súas escolas foi o suletino. Na liña da política lingüística de IKAS, os alumnos e alumnas de Iparralde maiores de 8 anos comezan a formarse no eúscaro unificado de Iparralde, así como os alumnos e alumnas de Zuberoa.

Etapa dos Colexios

O cambio desde o primeiro curso –Haurreskola– até o segundo –Colexio– é un momento difícil e decisivo na vida do alumnado. As materias son cada vez máis amplas, máis completas. Fai 30 anos, os primeiros alumnos de Zuberoa das ikastolas empezaron a estudar no colexio Xalbador de Kanbo. Actualmente traballan no colexio Manex Erdozaintzi de Larzabal (Baixa Navarra). Este cambio supuxo un gran “salto” para algúns estudantes no pasado e aínda hoxe non é fácil saír de Zuberoa. Sen quedar no internado escolar, é moi difícil que os alumnos vaian de casa á escola. É máis, ter que traballar os estudos nun novo eúscaro require un maior esforzo. O cambio do dialecto vasco ao eúscaro estándar fai que se mergullen en novos estudos. Por primeira vez, atópanse nunha sociedade nova, a maioría dos estudantes son da Baixa Navarra, e no seu día a día experimentan outro tipo de intercambios, comezan unha nova etapa de socialización. É o momento da inflexión. Ante o temor de que a escola sexa en eúscaro unificado, os pais temen que sexa demasiado pobre para apoiar o seu nivel de eúscaro: “O límite lingüístico de Zuberera e do unido é tan forte, e tan emocional, que pon en cuestión a continuidade dos estudos en eúscaro. Parece que o levo ao colexio de Seaska ou non o levo”, di Bedaxagar.

Competencias lingüísticas dos mozos

Con todo, os mozos que dan o paso na nova lección, despois dunha adaptación gramatical e sintática, unha vez apresa a xogada ao batua no vocabulario e na linguaxe verbal, conseguen un cambio significativo no que se refire á alocabilidad do idioma. O interlocutor dinos que “o eúscaro que utilizan os suletinos actuais non é un suletino adaptado á suma, nin o eúscaro estándar que parte do suletino. Os mozos zuberotarras falan coma se o eúscaro unificado non fosen suletinos. Son dous os propietarios do eúscaro. Os mozos, inevitablemente, abandonaron algunhas formas de sintaxes e pluralidade do suletino. No campo da fonología producíronse grandes transformacións fonéticas. Atribúense ao suletino tres características fonéticas principais: o acento paraxítono, o suspiro e os sons especiais. Así di Bedaxagar: “O eúscaro batua dos mozos vai adquirindo unha entonación que non é suletina. Os euskaldunberris dificilmente van gardar o suspiro. E o son ü nunca lle sae da boca”. O uso do eúscaro batua supuxo o desenvolvemento doutras competencias lingüísticas nas novas xeracións. Os alumnos que comezan nas ikastolas infantís, estudan en primeiro e segundo e terminan os seus estudos no Liceo adquiren novos sons e acentos. Ao mesmo tempo, os que falan desde pequenos cara ao suletino seguen controlando os seus propios sons.

Vantaxes e incertezas

Sen dúbida, o ensino e a evolución do eúscaro transformaron a relación social dos e as zuberotarras. Os mozos desta nova xeración son capaces de falar en eúscaro cos euskaldunes doutros territorios, tanto do norte como do sur. Á cabeza dos novos relatores zuberotarras creouse unha nova dimensión de Euskal Herria. Os zuberotarras, até hai poucos anos, estiveron raramente en eúscaro cos euskaldunes doutros territorios, xa que no pasado, usaron o francés ou o español ao cruzarse con outros vascos de elite. En opinión de Bedaxagar, “o suletino saíu do illamento lingüístico que se deu até agora”.

As dúbidas non son escasas, con todo. Os propietarios das dúas variantes lingüísticas “poden alimentar dúas linguaxes?”. Cando falan de batú non utilizan o seu dialecto para enriquecer o eúscaro estándar: “A relación entre dúas linguaxes é bastante desequilibrada e heteroxénea”. En opinión de Bedaxagar, “esta situación xera unha especie de xerarquía lingüística, lamentable nalgúns momentos”. Isto creou unha dúbida: “Até cando durarán eses falantes?”. Os falantes cuestionan a practicidad desta lingua. Antes de nada, "como hai que chamar a estes novos falantes?", preguntouse o relator. De feito, para poder realizar un estudo máis exhaustivo, deberíase investigar en profundidade a natureza dos falantes que teñen ese novo eúscaro, para poder identificalos e describilos ben.