Fáisenos difícil falar da morte, máis difícil aínda de suicidio, e non digamos máis nada que dunha situación extrema e froito dunha reflexión serena.

Na nosa cultura e na nosa época –non en todos os recunchos do mundo, nin no noso–, a morte e o suicidio son tabú. Con todo, tabús son as persoas que elixiron o momento e a maneira de pór fin á súa vida. E non sempre a consecuencia dunha depresión ou dunha dor intolerables. Si, son unha minoría de suicidios e, con todo, deles falaremos desde un punto de vista ético, filosófico e político.

Vivir de costas á morte

A morte é parte da vida, non só do seu fin. Pero negámolo. Concha Castells Carrillo é presidenta da Federación Vasca de Dereito a Morrer Dignamente e doutora por estudos. “A morte está aí, vai chegar a todos. Pero non falamos del. Como é posible?”, sorpréndese. Debullounos diversas causas: “Institucionalizamos a morte. Sacámolo de casa para levalo ao hospital e á residencia. A primeira morte producíase en casa, rodeada da familia. Outro factor é que as taxas de mortalidade reducíronse drasticamente nos últimos 50 anos. Vivir no Primeiro Mundo fainos crer un soño sen morte”. Coa morte invisible prodúcese o proceso de absolutización da vida. Vida sen adxectivar: dá igual o tipo de vida que vivas, igual que as condicións nas que vivas.

No tabú do suicidio, Castells ve tamén outras razóns, subliñando a moral relixiosa de séculos. “A túa vida non é túa. Por tanto, non tes decisión respecto diso”. O Estado é a outra gran institución que nega o dereito a interromper a vida. Máis aló das institucións relixiosas e políticas, no tema do suicidio a lexitimidade ou a falta de lexitimidade da decisión discútese frecuentemente noutro ámbito: o sufrimento que provoca na familia e nos amigos.

Castelles teno claro: “Toda persoa é soberana para tomar decisións que afectan á súa vida”. Na súa opinión, a morte provoca dor, pero non todas as dores son iguais. “Os suicidios que se fan ás costas producen máis dor na familia e nos amigos. A culpabilidade é maior. Pero si fálase, discútese e téntase comprender, a dor é menor”.

Nun tabú pesado aparecen gretas, aínda que lentas. Castells destacou o concepto que utiliza a asociación Exit, referente en Europa: Vida Cumprida. “Entre as condicións da eutanasia legal están a tentar incluír as daquelas persoas que cren que a súa vida está cumprida. Sen enfermidade nin incapacidade grave”. En Holanda este enfoque está a ser especialmente discutido.

Debatendo en grupo sobre o suicidio

Imanol Olabarria Bengoa ten 81 anos. Fai uns quince anos, no grupo antimilitarista Gasteiztarrak, abríuselles un debate sobre o suicidio da Virxe Branca. “Criamos que na era das nosas vidas, polo menos, non viamos ningunha posibilidade de transformación social, e que alimentabamos máis que pelexar ao monstro que odiamos coa mera vida”. Charlaron un par de meses.

“Até cando vivir teno que decidir un mesmo, niso estabamos de acordo. É decisión e dereito propio, é duro, si. Non falabamos de datas nin de formas concretas, era un debate filosófico-político. Se non falásemos entón, hoxe atopoume máis traizoado ante a morte. Hoxe non teño medo, pero tampouco o prevexo. Asumo teoricamente que a miña morte pode ser por suicidio: non o considero a opción principal, pero non o descarto”.

El tamén ve como un problema vivir de costas á morte. Na liña de Castells, di que delegamos a morte “como delegamos a vida en mans de outros”. Tamén relaciona o mantemento fóra da vida coa sociedade de consumo: “Sería un soño desta sociedade vivir sempre nova e consumindo”. A morte non ten cabida nesta quimera.

En 2008, ao redor de mes e medio de traballo, catro persoas suicidáronse na contorna de Olabarria. Un deles era un amigo próximo, e o seu foi do tipo de suicidio que estamos a traballar nesta reportaxe. Olabarria sentiu dor e pena, “perder un amigo sen saudar”. Pero non cambiou o seu íntimo pensamento. "Nunca pensei que se alguén decide suicidarse non serei eu a persoa que se opoña publicamente. Quizais preguntes que lle pasa, nós podemos facer algo… Hai pouco un amigo díxome: ‘Se as análises da enfermidade da miña parella son moi malos, estou a pensar en ir a Suíza e morrer con ela –a opción do suicidio está legalizada en Suíza–’’. Non sei, non lle dixen que non debía facelo”.

Olabarria cre que a decisión é propia, pero que hai que tomala con responsabilidade en relación ás demais persoas. “Se non teño a ninguén ao meu cargo, véxoo moi simple. Pero si hai fillos pequenos, sinto unha obrigación até conseguir a autonomía”. Non só por respecto aos fillos pequenos, senón tamén aos amigos: “Amigos, esposa, é o teu círculo. Non se pode cortar e desaparecer a relación de forma brusca. Como facelo? Non o sei. Cando o tema estea encima da mesa, a xente vaise a pór a tremer. Pero hai que expolo dalgunha maneira, o contrario fáiseme feo”.

Dous soados suicidios

O 12 de agosto de 2007, o suicidio de Lluís Maria Xirinacsen sacudiu aos Países Cataláns. Senadora entre 1977-1979, sacerdote, defensora da non violencia e, por encima de todo, activista social comprometida, era o catalán independentista falecido aos 75 anos de idade. No ano 2000 tomou a decisión de estar todos os días e por tempo indefinido de 9:00 a 21:00 na praza de San Jaume para esixir unha Asemblea Nacional dos Países Cataláns. No centésimo día un colar de riles trasladouno ao hospital. Entón comezou a pensar no suicidio, porque o corpo non lle permitía o que a súa conciencia lle esixía.

Sete anos máis tarde interrompeu a súa vida nos montes Ogassa, na rexión de Ripolles, tras introducirse en coma sen sufrir por medio de técnicas naturais de respiración e meditación. O forense que lle practicou a autopsia recoñeceu que era a primeira vez que non atopara ningunha violencia nin sinal de sufrimento no cadáver dun suicida e asinou a morte natural. Tiña unha nota no peto, na que se lle pedía que a deixase tranquila se alguén a atopaba. Ante a mesa de despacho da Fundación Randa, deixou o famoso escrito Acción Soberana: “Vivín 75 anos nos Países Cataláns ocupados por España, Francia e Italia. Pasei todos os anos da miña vida loitando contra esta escravitude. (...) aceptade este final (...) como contrapunto á covardía dos nosos xefes. (...) Eles perderon un escravo en min. O meu pobo é un pouco máis libre, porque eu estou en vós, amigos”.

Antonio Aramayona Alonso era fillo de Zaragoza (Aragón, España). Profesor de filosofía durante varios anos, tamén un activista moi coñecido. Implicouse especialmente na loita pola educación pública e a escola laica. Padecía diversas enfermidades e co paso do tempo levaríanlle a perder a súa autonomía física e a súa capacidade intelectual. Suicidouse en 2016, con 68 anos. Facía tempo que trazara xa o seu proxecto. Cando o xornalista Jon Sistiaga decatouse de que estaba a preparar unha serie de documentais sobre a morte, decidiu utilizalos para dar testemuño do seu proceso de suicidio. Un mes e medio despois de que comezase a gravación, faleceu na cama da súa casa co veleno, en compañía dos seus amigos. No documental vemos a Aramayona ben coas súas capacidades tanto físicas como intelectuais. Menciona o “cansazo” como motivo de suicidio.

Aramayona colgou o seu extenso saúdo público no seu blog: “Cando leas estas liñas, estarei morto. Decidín pór fin á miña vida, exercer o meu inalienable dereito a decidir libremente e con responsabilidade sobre a miña vida. (...) non son paciente terminal, non me detectaron enfermidades graves e incurables. Non estou deprimido. É a hora de morrer, iso é todo. (...) Na miña vida procurei que o que penso, o que quero, o que fago e o que teño que facer estean de acordo. Por iso tentei que a miña vida sexa digna, libre, valiosa e bela. E así quixen tamén o último suspiro de vida, digno, libre, belo e valioso. (...) hai persoas que queren impedir que a nosa vida sexa boa (...) levan séculos vivindo ben e non permitíndonos morrer ben (...) hai un abandono libre e responsable da vida, sen tristeza, sen medo, só con tranquilidade, e por amor á vida. Grazas. Un forte abrazo”.

Compañeiro de viaxe no proceso de suicidio

Joan Parés Grahit é un médico xubilado de 71 anos que se incorporou á clínica para realizar a doazón. Cúmprense catro anos desde que se integrase na asociación Dereito a Morrer con Dignidade de Cataluña. Axuda ás persoas que desexan pór fin á súa vida, enfermas ou moribundas, e “están cansadas de vivir. Pouco, pero hai”. Xirinacsen era o médico de familia e, sobre todo, un gran amigo do que xa falamos. O proceso de suicidio iniciouse e compartiuse unha vez máis.

Facía anos que coñecía as intencións de Xirinacs. Con todo, cando se marchou coa data exacta quedou “tolo”. “Logo pensei: ‘bo, se el quere...’. A partir de entón, sentín que estaba a facer gran cousa por un amigo. Ser amigo ás veces non é fácil. Non tiven ningunha dor, moita pena por un amigo que vai e que non volverá”.

O sitio fora escollido por Xirinacs. Parés explicou que o fixo entre 2000 e 2002, e que o levou a cabo no ano 2007. “Só el e os seus dous amigos sabiámolo. Había que calar, acompañar. Decateime da data un mes antes, antes dunha semana. Acompañeina até o bosque no coche e púxose a rodar alegremente polo camiño. Falamos de amigos, de proxectos, de todo, e alí quedou”.

Mari Sol Ibáñez Garmendia ten 76 anos; Ana Cuevas Pascual, 54. Ambos eran íntimos amigos de Aramayona e estiveron ao seu lado no camiño do suicidio. “Un proceso longo e curto á vez”, lembra Ibáñez. “Cinco anos antes xa nos informou a familiares e amigos de que quería pór fin á súa vida. Durante un tempo aprazou a idea, pola dor que causaría á familia e polo desexo de coñecer a un sobriño. Anos despois, a súa decadencia acrecentábase e tomaba unha decisión irrevogable. Esta última fase foi de mes e medio”. Os últimos momentos lémbraos emocionados. “Estabamos na súa casa; nun momento dado dixo ‘é a hora’, foise á súa habitación, púxonos a camiseta da educación pública e chamounos. Eramos uns cantos amigos. Abrazámonos e bicámonos, choramos, dixemos que nos queriamos moito. Tomou a bebida e foise durmindo. Foron momentos de gran intensidade e agarimo. Emocionante, dolorosa pero á vez alegre, non sei, foi unha morte moi doce”.

Suicidios políticos

Así como todo acto é político, todo suicidio é político. Pregúntannos sobre a vida, sobre o modelo de sociedade, sobre as nosas conviccións e valores, cada un á súa maneira. Pero Aramayona e Xirinacs buscaron obxectivos políticos concretos co fin de pór fin á súa vida, tal e como moitos o fan ao longo da historia e na actualidade de formas moi diferentes.

Aramayona, trasladando o seu proceso suicida ao documental, tentaba facer unha apología do dereito a unha boa morte, tratando de ser pedagóxico. Na súa carta de despedida, ademais das liberdades individuais, fala das liberdades colectivas, da sociedade, da xustiza, da ética. “Tivo unha vida plena, era moi querida e gozaba moito dos praceres da vida. Pero vía a inxustiza e a miseria en todas partes e rebelábase contra elas”, destacou Cuevas ao compañeiro que se marchou.

Xirinacs, pola súa banda, quería espertar conciencias e actitudes co seu suicidio e a súa carta de despedida. Para Parés, “trátase dun suicidio para sacudir ao pobo catalán, para que tomase as cousas en serio. Adoitaba dicir: ‘A folga de fame non se fai para abrandar ao inimigo, senón para mobilizar aos amigos’. Nós pensamos que tivo algunha influencia no cambio que se deu recentemente”.

Unha canción pola vida

Reflexionar persoal e colectivamente sobre o suicidio non é un culto a Tanatos, senón un culto a Eros. A posibilidade de acabar coa propia vida supón encher a vida de contido, porque non toda vida vale. Cal é o sentido da vida? Cal é o seu valor? Que é unha vida habitable? E unha sociedade habitable? Como os construiremos?

“Pensar que teño a porta para saír si a vida fáiseme insoportable fortalece o meu amor á vida. Faime sentirme un pouco máis atrevido”, di Cuevas, “é unha maneira de apartar os medos, de construír vidas desexables”, Olabarria; “a vida a calquera prezo non; é unha apología da boa vida”, Castelles.

A parella socialista formada por Paul Lafargue e Laura Marx suicidouse conxuntamente en 1911. “San de corpo e de espírito, acabarei a miña vida antes que o implacable envellecemento roube un tras outro os praceres e alegrías da vida”, escribiu Lafargue. Violeta Parra suicidouse en 1967. Tres meses antes publicou unha das súas cancións máis coñecidas, que algúns interpretaron como un saúdo: Eskerrik asko á vida (eskerrik asko bizi). Aramayona quixo despedirse da vida escoitando o canto da liberdade a Txoria Txori, desde a cama da súa casa e entre os seus amigos.