Que fai vostede dicindo que é un mal orador?

Si, pois, que son un mal orador.

Deberiamos habelo escrito, pois. É vostede autor de varios libros.

Máis de vinte.

Vostede foi cura...

E o son! Aínda non perdín ese ser.

Mal orador, dis, pero a retórica formaba parte dos estudos eclesiásticos.

No seminario de San Sebastián tentaron impedir que nos falasen. En desuso. O sacerdote Jaime Sáez. Dicía que o eúscaro era a lingua dos baserritarras, que non valía, que non era unha lingua culta. Dicíao en público.

Nacido en 1936 no caserío Urruzola de Alkiza.

Son antes da guerra. No noso país eran carlistas, non hai dúbida, pero na época da guerra os partidarios da República quitaron ao que até entón fora alcalde e puxeron ao noso pai. O meu pai tiña as súas ideas, pero en casa non dicía moito. Tiña un irmán que traballaba na Facenda de San Sebastián, que traballaba como secretario, e creo que o meu pai estaba a mercé del.

O pai faleceu aos 11 anos por mor dun accidente.

Acabo de decatarme de como sucedeu. Faleceu en Donostia-San Sebastián, en casa do seu irmán, e o corpo da muller foi trasladado ao seu domicilio. Lembrei que o vin desde a xanela, mirando ao irmán maior e a min. O caso é que o seu pai era cazador, afeccionado ás lebres, e morreu mentres cazaba á lebre, disparando sobre a lebre... Cando morreu o meu pai, tiveron que inventar en casa algunha solución para min, e puxéronme en camiño do seminario. Había un sacerdote, Don Anjel Garmendia, de Alkiza, que estaba en Aretxabaleta. A miña tía traballaba no seu servizo e alí leváronme a estudar gramática, castelán, para que tivese acceso ao seminario.

Entraches.

Pero non na primeira. Pasei o ano estudando gramática, preparando o exame para entrar no seminario. Fixen a proba de ingreso e non supereina. Entón fixen outro ano preparando a proba de acceso, pero en Donostia, en Miraconcha. Había unha casa de monxas. O exame realízase por segunda vez, apróbase e realízase en Saturraran. Alí eran profesores Emiliano Iturraran, Andoni Basterretxea, Anton Garro, Juan Beristain... euskaltzales e abertzales. Aprendemos bailes, costumes, cancións... en Saturraran. Recordo que Don Andoni [Basterretxea] dicíanos que antes de ser sacerdote tiñamos que ser homes. A persoa, quero dicir. Outros alumnos maiores que nós eran Joan Mari Lekuona, Juan Mari Aranalde, Joanito Dorronsoro, Hiazinto Fernandorena Setien... A min, por exemplo, conduciume Hiazinto, máis tarde, polo meu camiño.

Sacáronvos de Saturraran e leváronvos ao seminario de San Sebastián.

Si. Despois de catro anos en Saturraran, en Donostia. Era o cárcere. En Saturraran sempre tiñamos fútbol, sempre tiñamos praia... En San Sebastián, nada diso. Con todo, entre os seminaristas novos había certa axitación. Lukáš Dorronsoro, Jexux Gaztañaga, Juan Mari Aranalde, Hiazinto... eles loitaron moito polo eúscaro. E tamén saíu o libro Boga, Boga, Boga. Hiazinto, Boni Urkizu e Iñaki Ugalde traballaron niso.

Cando tiñas 24 anos ordenáronche sacerdote e destináronche ao barrio de Alegi de Ezkio-Itsaso. Do cárcere do seminario, ao mundo.

Ordeneino aos 24 anos, pero fixen un ano en que o bispo non me daba destino. Namentres, estiven en Alkiza, en casa. Jaime Font Andreu era entón bispo da Diocese de San Sebastián. Pasamos medio ano esperando e fómonos a protestar uns sacerdotes novos que estabamos sen destino, porque eu non estaba só. Felix Ormaetxea e outros estaban na mesma situación. Foi ao bispo e respondeu: “Onde comen 12, comen até trece!”. Díxonos que eramos uns cartuchos de reposto. “Cartuchos de reposto!”, di Font Andreu. Algúns sacerdotes pedíronme entón que lle dixese esas palabras de Font Andreu, pero non abrín a conta.

Vostede foi ordenado sacerdote en 1960, e dese ano é a carta que fixeron os 339 sacerdotes de aquí, na que denunciaban a opresión da cultura vasca.

Si. Despois decateime da carta. De todos os xeitos, cando fun a Alegia, con destino, alí estaba o cura, Ramón Aranburu, condenado por asinar a carta. O ambiente cambiou pronto, pouco despois, co Segundo Concilio. O papa Xoán XXIII tivo lugar entón. O concilio supuxo falar na lingua do pobo, e iso para nós foi un alivio tremendo. Inicio da liturxia en eúscaro, realización de sermóns en eúscaro... Foi unha gran cousa. E así, naquel ambiente, remonteime á alfabetización a través de Hiazinto. Por outra banda, xunto ao movemento que trouxo o Concilio tamén había outra cousa que a que puxeron en marcha Valentín Zamora.

Baserri Gaztedi, ou Herri Gaztedi.

Si. O movemento estaba dentro da Acción Católica. Valentín Zamora estaba á fronte do Baserri Gaztedin, pero ao seu lado estaba Jaime Sáez, párroco do seminario, que exercía de gardas. Polo si ou polo non. Con motivo de Baserri Gaztedi, os abades reuniámonos no seminario de San Sebastián, ao amparo da Acción Católica. Reuniámonos un gran número. Nós, en Gipuzkoa, pero tamén había movemento en Bizkaia, Herri Gaztedi. Pouco despois, en 1966, empecei a traballar na fábrica. Ese mesmo día comezamos a traballar na fábrica tres curas: Carlos Lamikiz, Jacinto e eu. Falamos, acordamos, aproveitamos os contactos e empezamos na fábrica a véspera da Pilarica de 1966. Decidimos que necesitabamos un pequeno pobo, un pequeno centro de traballo, porque non estabamos preparados para empezar a traballar nunha gran fábrica. Así nolo dixemos e empezamos a traballar. Iniciouse na cooperativa Hiazinto Ampo, en Idiazabal. Lamikiz, en Beasain, no mesmo pobo, nunha pequena fábrica. Eu empecei en Ormaiztegi, na fábrica de LETAG.

Por que comezastes a traballar nas fábricas? Por que curas e obreiros?

Porque queriamos unirnos aos traballadores. Outro que empezou a traballar como nós naquela época, Iñaki Larrañaga, de Siadeco. O estipendio que recibiamos do bispado, o diñeiro, dabámosllo á ikastola. Así conviñeramos que debía rompelas, xa que estaban as estatuas, xa que era a igrexa, que iso non entraba dentro do noso pensamento. Nos oponimos a iso desde o primeiro momento. Naquela época fomos moitos os curas que comezamos a traballar, moitos. Uns na fábrica, outros na contorna da ikastola...

Queriades aos traballadores, que fostes traballadores, moitos que deixaron de ser sacerdotes.

Si, había moitos que abandonaban ao sacerdote. Primeiro foi deixar de ser sacerdote e despois casar. Foi un refacho. Os sacramentinos, os pasionistas, os benedictinos, os franciscanos... moitos abandonaron a abadía.

E que tal o traballo na fábrica?

Ben. Recordo que a véspera de empezar a traballar na fábrica, o patrón díxolles aos traballadores que ao día seguinte terían un cura no traballo, traballando con eles. Díxollo. O primeiro día fun traballar coa sotana. Pero deseguido nos desposuímos del para traballar. Polo demais, no barrio de Alegi (Ezkio-Itsaso) sempre andaba con sotana. Alí era “On Pedro”. Ja, ja! Cando empezamos a traballar recibíronnos moi ben, moi ben. Recordo que aquel primeiro día, o tres maiores de Lasa e Garmendia viñéronme a falar ao mediodía. Eu suaba e traballaba a pleno pulmón na lima. Traballabamos pola mañá, de oito a doce do mediodía. Pola tarde, o noso traballo era o eúscaro.

As ikastolas e as escolas nocturnas xa estaban en marcha?

Si, si! No Goierri a primeira ikastola, ou unha das primeiras, foi a de Lazkao. Fundouse en 1963. E Jacinto estaba xa alí, concentrado no seu traballo. Había tamén clases nocturnas, entón ou máis tarde, e alí tamén andamos. Coñecín tamén a Rikardo Arregi. Andoaindarra E eu adoitaba andar moito en Andoain naquela época, porque alí estaba a miña familia. Ricardo Arregi... Morreu en Mendaro, nun accidente de tráfico.

Vostede, profesor da escola nocturna, habíase alfabetizado a si mesmo.

Era un taller difícil. Necesitabamos material para dar clase e non necesitabámolo. Ao principio utilizabamos o método Euskera, hire lagoa, de Patxi Altuna. Non tiñamos nada máis. Ao final tivemos que crear o material. Eu na escola nocturna e Hiazinto no traballo da ikastola dando clases ás andereños. Eu diría que respiramos cando morreu Franco, en 1975. Puidemos facer o que até entón non puideramos, e empezamos a facer.

Traballastes máis.

Eu, por exemplo, empecei a dar clases de eúscaro, absolutamente. En 1972 mudeime a Lazkao, xunto con Hiazinto. Naquela época traballaba en Beasain, na fábrica, oito horas. Entón non dabamos clases. Empecei na escola de noite, cando se foi Franco, e alí gañeime a vida. Escolas nocturnas, AEK, Gerriko, Maizpide... Vivín todo o proceso. Entón, si, era estupendo dar clases de eúscaro. Estiven a gusto: eúscaro, cultura vasca, literatura... Eu diría que tentei concienciar á xente máis que ensinar eúscaro.

En 1980 viaxas por Israel.

Fomos co franciscano Imanol Berriatua. Tratábase dunha viaxe de dúas semanas, no que se trataba de ver a experiencia israelí, como se recuperou o hebreo de Israel. Eramos uns 40 amigos, uns académicos, outros profesores, responsables de alfabetización e euskaldunización... Recordo que chegaba ao aeroporto de Tel Aviv e facía unha calor horrible. Vimos as kibutz, vimos o que fixeron para animar o hebreo... e desde entón, cada cal trouxo o seu propio plan para revitalizar o eúscaro. Un par de anos despois, Dionisio [Amundarain] viaxou a Israel, e el si, trouxo un plan real. Aplicou o modelo en Lazkao. En setembro de 1982 comezou a organizar cursos de todo o ano e anos máis tarde, en 1988, creou Maizpide por ese camiño.

Antes, con todo, temos Gerriko.

Si. As clases nocturnas estendíanse a nivel do Goierri, e Gerriko quixo unilas todas, organizalas, en 1977. Gerriko era a Escola Vasca do Goierri, creada para coordinar os traballos.

Frutificou o traballo realizado?

Si, sen dúbida.

E, por tanto, como ve a situación actual do eúscaro?

Aí! Coma se non podería. Hoxe en día ao eúscaro... fáltalle algo, e iso é algo complexo. O eúscaro ten que atraer á xente. Ten que xerar emocións, sucedeu algo agradable... e os mozos de agora non ven así o eúscaro. O eúscaro non atrae aos mozos. Eu creo que si.