No inverno tamén existe a Universidade Vasca de Verán. Os días 23 e 24 de novembro, por exemplo, fun a un curso a Eibar: “Formas de pór en escena a actividade: unha aproximación desde a crítica literaria feminista”. Foi organizada por Iratxe Retolaza e Amaia Serrano, membro do Departamento de Literatura da UEU, e preparouse para seguir coa corda doutro curso. De feito, en xullo de 2017 reunímonos no mesmo lugar coa intención de falar de literatura vasca e de crítica literaria feminista e nas follas de valoración moitos participantes comentaron que lles gustaría profundar máis no tema. Entre tanto, eu mesmo.

Intencións e Intencións

Tiña tantas ganas de asistir a este curso, que coincidía coas miñas inquietudes dos últimos anos, xa que me apuntei axiña que como abrín o prazo de inscrición –lembro o 3 de setembro–. E non só iso: Convencinme á xente de ARGIA de que escribiría a crónica e eles publicaríana. E dispúxenme a reunilo todo e ordenalo todo coidadosamente e expresalo. E o primeiro día, o venres pola tarde, todo ía bastante normal, sen sorpresas: un curso habitual, moi interesante e sen problemas para cambiar de papel. Pero ao segundo día sucedeu algo. Algo se rompeu, abriuse ou aparecido. Non sei dicir con exactitude que e non sei dicir exactamente como, pero ás dúas do mediodía, cando terminou o curso, non estabamos como o día anterior cando nos puxemos en marcha. Ao diaño, pois, cos meus proxectos de cronista perspicaz. Non tiña máis remedio que ser un bo cronista.

O que podo dicir obxectivamente sobre o curso

E que pode facer un bo cronista? Pois, en primeiro lugar, explíquese con todo detalle en que consistían os programas de dous días. Para empezar, o primeiro día, Ibon Egaña ofreceu unha charla sobre a autoría e os corpos dos autores. Un repaso histórico, algúns apuntamentos teóricos: o lugar que tivo a autoría na historia e como cambiaron as visións e debates sobre iso, xa que o cadáver segue quente 50 anos despois de que Roland Barthes déselle por morto.

A continuación, conducido por Retolaza, o taller de textos en eúscaro que explican a autoría: Bizenta Mogel, Itxaro Borda, Ur Apalategi… Unha oportunidade para ver en carne e óso as tendencias mencionadas por Egaña.

Ao día seguinte, en primeiro lugar, Serrano analizou un caso práctico e paradigmático: Golgota de Xabier Montoia (Elkar, 2008). A novela, unha nova irmá de Marabillas, fai referencia á triste e desgarradora historia de Josefina Lamberto, unha lectura moi apropiada para falar de memoria, testemuños e autoría. Hai que ter en conta, ademais, que Montoia, durante moito tempo, non promocionou os seus libros en público: esa é outra maneira de pór en escena a súa actividade.

Despois de Serrano, a quenda de Eider Rodriguez: aínda non o dixen ben, pero no taller de texto e nas charlas escoitamos claramente que a construción de xénero inflúe na forma de presentarse á praza como autora. E iso é o que analizou Rodríguez. Na primavera e verán deste ano realizou entrevistas en profundidade a catro escritoras: Arantxa URRETABIZKAIA, Laura Mintegi, Karmele Jaio e Uxue Alberdi. Pregúntalles que supuxo para eles ser mulleres no campo de xogo da literatura. Os criterios para a elección deste catro autores son de épocas diferentes, comezaron a publicarse en épocas diferentes, proceden de territorios diferentes e todos teñen fillos. Nesta primeira aproximación, Rodríguez tomou a maternidade como punto de partida.

Nos testemuños recolleitos por Rodríguez había diferenzas, matices, pero había similitudes; tamén hai vivencias compartidas polo catro escritores, cada un á súa maneira. Estes patróns foron identificados por Rodríguez e clasificados en grupos, e presentóunolos: entre outras cousas, os escritores sentíronse sós; tiveron unha baixa percepción da súa posición porque o mundo lles devolveu esa mesma posición; accederon a miúdo ao campo de xogo da literatura da man dos homes; tentaron, no aspecto, mostrarse o máis neutros posible á praza, co medo a que a credibilidade e lexitimidade do seu traballo vísese prexudicada polas feminidades “evidentes”. A investigación poderase ler en papel na próxima primavera, dentro da colección Lisipe da editorial Susa.

Para terminar, os interlocutores Garazi Arrula Ruiz (escritora e tradutora), Uxue Alberdi Estibaritz (escritora e bertsolari), Inazio Mujika Iraola (escritora e editora) e Hedoi Etxarte (escritora e libreira) reuníronse ao redor da mesa redonda sobre experiencias da autoría. Todos responderon as preguntas de Ibon Egaña e, entre parénteses, púxenlles un dobre oficio, precisamente porque esa era unha das condicións para que os trouxesen á mesa: non só na redacción, senón noutro ámbito.

Egaña preguntoulles, entre outras cousas, cando e como se converteron en escritores? Algunha vez deixastes de ser escritores? Aparecestes como escritores de xénero cando vos convertestes en autores? Quen e como marcaron o xénero e que peso tivo na vosa actividade? Deuvos algunha vantaxe ser homes autores? Credes que a vosa voz ten máis lexitimidade (tivo) que a das mulleres? Ten corpo o autor, creador, creador, que sodes vós? Que clase de corpo? Tivestes conciencia do voso corpo?

Os comensais, entre outros, falaron da territorialidad e da opción lingüística como causa de sentirse “pequenos” fronte aos demais. Alberdi, pola súa banda, explicou que si, que apareceu como escritora de xénero na praza da literatura –e tamén no bertsolarismo–: “Eu era unha moza de 22 anos. Nesa mesma época saín á praza do bertsolarismo e ao mundo das letras”. En palabras de Alberdi, o seu xénero estivo marcado por decenas de xornalistas, fotógrafos, outros escritores e un home máis adulto do sistema literario a quen se lle perseguiu aos 19 anos de idade. Despois disto, Miguel Strogoff contestou á pregunta que lle tocaba a Pugachov e resumiu así: “Que vou dicir eu despois disto?”. Seguramente, o primeiro paso é escoitar.

A conferencia de clausura ofreceuna Harkaitz Cano, quen debullou a súa traxectoria como autor e comentou as dúbidas e inquietudes que lle xorden na actualidade de face ao pasado.

Á vista da brecha; o camiño a seguir

E agora, a fábrica máis difícil. Que rompeu no curso, ou se abriu ou apareceu? Que nos produciu, por que non estabamos igual antes e despois de empezar? Pois quizais porque quedou claro, tanto nos testemuños recolleitos por Rodríguez como na propia mesa redonda e nas intervencións finais, que as mulleres e os homes escritores viviron de forma moi diferente a actividade e a praza, e que isto é consecuencia dun sistema e dunha organización social e unhas relacións de poder, e non no baleiro, froito da idiosincrasia do autor individual. Noutras palabras, o patriarcado afecto á actividade tanto como a lóxica capitalista. Parece o mesmo de sempre, seino, repetido moitas veces, e con todo, trouxo algo.

A organización do curso optou pola participación mixta, é dicir, todos os xéneros tiveron a oportunidade de asistir ás sesións e tomaron a palabra tantas mulleres como homes. Con todo, a fin de determinar que lle interesa, hai que dicir que as mulleres participantes eran moito máis numerosas que os homes. A pesar da necesidade de espazos non mixtos, os espazos mixtos teñen algo que ver coa ruptura da roca, coa apertura da brecha, coa aparición do abismo. O curso rompeu algo para todos, abriu, apareceu, pero ao estar en diferentes posicións fíxoo diferente, e vimos a diferenza. As mulleres autoras que alí estabamos, as autoras que somos de diferentes formas, xa ouviramos pronunciar en voz alta, confirmadas, o que antes só mencionaramos, e con frecuencia, nos nosos propios amigos. Os homes sentiron incómodos como de costume, tal como as mulleres nos sentimos incómodos na praza pública. Pero, neste ámbito, parece que aínda teñen pendente unha lectura crítica sobre os privilexios que supón a masculinidad.

A incomodidade pode ser o punto de partida para dar corpo a unha serie de principios teoricamente coñecidos ou que consideramos que se dan, e agora está por ver si esa incomodidade vai ser frutífera, vai xerar máis conciencia e debate e cambio. Eu mesmo, no meu humilde xuízo, estou contento de que rompeu algo, ou que se abriu, ou que aparecese. Xa era hora e necesitabámolo.