“Aos amantes do cómic poucas veces ocórrenos ter a oportunidade de ler no noso idioma aos autores que nos gustan e por iso, cada vez que se publica un autor interesante, e unha vez máis, cada vez que temos que ler en francés, en castelán, ou en inglés, ou en calquera outro idioma, sempre nos vén á cabeza unha e a mesma pregunta: Que cruzamiento de astros hai que facer aquí para pornos á vez cos demais e poder facer ese tipo de escudos no noso idioma? O peditorio ten dúas posibles respostas: unha foi a propia Ubeda a que deu á prensa no Komikigunea de Donostia, dous astros cruzados a ambos os dous lados da mesa, David Zapirain e Koldo Izagirre, grazas aos cales foi posible trasladar e publicar este cómic de italiano ao eúscaro na editorial Farmacia Beltza, adiantándose á tradución ao castelán e case no mesmo momento do francés.

Pero a pregunta –lembrade: o cruzamento de astros que hai que facer para ler o cómic no noso idioma– podía ter, polo menos, outra resposta posible, que pedía ao xornalista que fixese unha foto do momento do cómic vasco, e que se lle ocorreu mentres debuxaba nun pequeno caderno o que se dicía naquela rolda de prensa. Levantou a cabeza coma se aquilo axudáselle a pensar, e viu a Dani Fano no banco de á beira. Lera Teleatoi e Anubis 3.0 e sabía que acababa de publicar o once e un dos nacementos de Miguel Mármol da man da editorial Astiberri.

Púxose a refunfuñar: “Ouve Dani, que che parecería si fixéseche unhas preguntas para a revista que publicaremos ao redor da Feira de Durango?”. E aquí estamos, un par de semanas despois, falando por teléfono un cuarto de hora de marcha asfixiada, falando do libro que acaba de publicar sobre o revolucionario salvadoreño.

Euskera e castelán simultaneamente

explícanos que tamén se publicou alén do océano grazas ao Museo salvadoreño da Palabra e a Imaxe. É unha nova experiencia para Fano, que até agora publicou case todo en eúscaro. “Estou a atopar un mundo moi diferente”. Un exemplo: á presentación do libro acoden os salvadoreños que viven no País Vasco, coma se quixese saber como contamos o personaxe histórico que alí se esconde. “Ademais, Astibe R fai un esforzo enorme por vender os seus produtos noutros idiomas. Tes moitas posibilidades de moverche en francés, italiano ou inglés, porque son moi versátiles”.

Publicar en dous idiomas e da man dunha editorial que normalmente non funciona en eúscaro: esta experiencia ten similitudes coa que Maite Mutuberria viviu este ano. Publicou Lohia na primavera coa editorial rioxana Pebidas de Cabaza, unha novela gráfica ou, en fin, unha novela ilustrada; pero non, non é iso, imos, enviarémoslle unha mensaxe preguntando, porque a nosa explicación será bastante torpe: “Gústame que non sexa fácil de clasificar, non creo que os lectores necesiten unha clasificación. Quizá a clasificación sexa cousa exclusiva de autores, librarías e xornalistas. Lohia é o caderno dunha crise, naceu nuns cadernos íntimos e mantivo esa forma: debuxos, bosquexos, citas, pequenas notas, luces e sombras…”. Unha das novidades deste ano foi a aparición dunha crise persoal, un rara avis entre as publicacións en eúscaro. E como tamén se publicou en castelán, quixemos saber como foi a acollida de cada un deles: “Notei que aquí se recolleu con máis asombro, probablemente porque se coñece máis o meu traballo anterior. Moitos me dixeron que non esperaban de min un debuxo deste tipo, pero eu sinto moito este libro”.

Por tanto, dúas experiencias positivas en editoriais fóra do circuíto vasco: pode ser esta unha das vías para que os ilustradores de aquí publiquen máis? Non está tan convencido Mikel Begoña: é un creador de cómics de longa traxectoria, ten a última referencia de Arditakoa, publicado o ano pasado pola revista Bertsolari, e nos últimos seis anos está a seguir de cerca a produción en eúscaro no blog Komikeri. Citou engúrralas de Paco Roca ou as pílulas azuis de Peeters, ambas as publicadas por Astiberri, pero máis tarde que nas edicións en castelán. “Perderon gran parte do seu interese. Os traballos son xeralmente coñecidos”, explica en resposta ao interrogatorio que lle enviamos por e-mail. “Mesmo cando se publican ao mesmo tempo, creo que o eúscaro perde, porque se promocionan moito máis os produtos en castelán. Moitas veces parece que as edicións en eúscaro non son máis que sucedáneos das edicións en castelán”.

Acéptanse apostas

Desde o punto de vista, hai unha cousa clara: na literatura gráfica a oferta da maioría das editoriais vascas non é moi ampla, aínda que se realizaron ensaios. Cando Alberdania publicou hai case dez anos Ihes ederra (Hedoi Etxarte, Alain Urrutia, 2009) parecía que podía ser o inicio dunha liña de traballo, pero non tivo continuidade debido ás vicisitudes que tivo a editorial.

Para Fano, a editorial Txalaparta pode ser unha excepción nunha ruleta editorial que non xoga moitas fichas a favor do cómic en xeral. “Hai pouco escoitei a Iratxe Retolaza que a cultura vasca ha estado moi ligada á palabra e á lingua, tanto oral como escrita; non tanto á imaxe. Non sei si iso será a explicación”. Tampouco son descartables as razóns económicas, segundo Begoña: “O lanzamento de cómics custa máis que o lanzamento de libros normais, e o fracaso dunha venda supón unha gran perda de diñeiro para as editoriais”. Por tanto, o reto é aumentar o número de lectores.

Eppur si muove

EI, pero que facemos? A través desta reportaxe queriamos dicir que empezamos a notar algo novo nos últimos anos, que hai un dinamismo neste campo que antes non existía, e empezamos a dar voltas coas nosas carencias sen darnos conta. A ver, algúns números: Desde 2012 até a actualidade, a produción de cómics aumentou até alcanzar o triplo de títulos publicados en 2017, segundo o seguimento realizado por Begoña. “A colleita deste ano tamén vén moi boa, tanto en cantidade como en calidade”. Son cousas que nos alegran, aínda que sexa con algún “pero” –sempre temos algún, ai–: unha parte significativa desa produción foi promovida pola editorial Harriet de Gregorio Muro, que este ano publicará nove álbums e oito dos 30 libros do ano pasado debéronse á obra desta editorial. “Até agora estivo por encima de todos os obstáculos –e o camiño de comercialización dos cómics está cheo de obstáculos–, pero non sabemos até cando Harriet Edicións manterá a súa marcha”.

Con todo, existen outras características para pensar que o feito de que a literatura gráfica haxa adquirido certa forza nos últimos tempos ten unhas bases bastante sólidas que non son o resultado da casualidade. A revista Xabiroi, editada a iniciativa da Federación de Ikastolas, trouxo novos lectores ao cómic vasco; é difícil medir o seu número, pero igual de claro que produciu un efecto colateral: organizouse unha rede de autores que se coñecen regularmente, e ademais, trouxo ao xénero a autores que non tiñan relación cos cómics. “Atraer ao cómic a Harkaitz Cano, Eider Rodriguez, Arantxa Iturbe, Pako Aristi, Ían Zaldua… púxonos outro foco”, segundo Fano.

O que as imaxes poden dicir da realidade

Con diferentes intencións e tendencias, a característica que une a varias publicacións recentes é que a realidade alimenta ás historias que se contan a través dos debuxos. Begoña di que este ano se publicaron traballos extraordinarios no ámbito da novela “BIOgrafica” –Adur Larrea debémosnolo/debémonolo á expresión–, como AztiHitza (Erroa), de Asisko Urmeneta, que conta a vida de Agosti Xaho, e Mikel Santos “Belaitz”, sobre as andanzas do anarquista emprendedor Lucio Urtubia, Gerezi (Txali).

O Lodo de Mutuberria tamén é autobiográfico. Por que? “Os debuxos déronme a oportunidade de expresar, de maneira máis sincera, o que non podía facer por medio das palabras. Porque moitas veces pensamos demasiado en falar ou en escribir, mentres que ao debuxar somos máis intuitivos”, contéstanos. Moitos autores parecen coincidir con esta opinión, xa que cada vez son máis os cómics autoficcionados nas librarías, así como as crónicas xornalísticas a través de viñetas: vivencias persoais, xornalismo ou historia; narrativas que teñen ao autor ou á comunidade que lle rodea como materia prima, máis que pura ficción.

No caso de Lohia, a intención de contar algo real que estaba no punto de partida do proxecto era “crear unha historia que calquera puidese entender e sentir desde a miña día a día”. Esa é a filosofía que defende Fano: “É moi natural contar historias que che rodean á hora de contar algo”. Para o creador donostiarra, agora estase facendo de todo no mundo do cómic e a literatura gráfica pode ser unha forma de “contar as vidas que nos parecen exemplares ou novelescos”.

Polo menos o xornalista convenceuse de que se estivese un pouco máis de tempo, tamén publicaría esta reportaxe en formato cómic. Algúns astros aínda terán que cruzarse para que isto ocorra.