Magdalena Moujan Otaño naceu en Pahuajón (Arxentina) en 1926. Trátase da neta do coñecido bertsolari Pello Mari Otaño, a única filla de Teresa, que era a filla maior do bertsolari. A relación máis íntima co avó foi a de tres netos que recibiron a súa nostalxia e o seu amor polo País Vasco, así como o seu legado literario. O seu avó deulles un alcume moi característico: Para os de Magdalena sería Beltxa, Susana Ardanaz Otaño Txuri e Héctor Ardanaz Otaño Nere.

Magdalena Moujan Otaño foi unha eminencia científica en Arxentina. Doutor en Matemáticas, traballou en varias universidades como Honoris Causa, Investigador e no Comité Nacional da Enerxía Atómica e na Dirección de Enerxía da Provincia de Buenos Aires. Foi o mesmo que realizou os cálculos matemáticos para completar o programa nuclear de Arxentina. Pero tamén obtivo un gran nome na literatura: escribía ciencia ficción. Os seus traballos foron publicados en varias antoloxías de Arxentina, entre elas, a de Jorge Luís Borges. O conto Gu ta Gurarrak fíxose co Gran Premio de Contos de Ciencia Ficción de Arxentina de 1968.

O percorrido do conto a través da censura

Nova Dimensión era a revista de ciencia ficción e fantasía situada nos Países Cataláns e en 1970 quixo publicar o conto Gu ta gutarrak. O ministro franquista de Información, Manuel Fraga Iribarne, secuestrou este número cando estaban a piques de ser extraído e distribuído da imprenta, acusándoo de "atentar contra a unidade de España". Case 50 anos despois, a Asociación Cultural Hernandorena de Zizurkil editou un conto que, coa axuda do Concello de Zizurkil, chegará a todas as casas. O medio Aiurri tamén repartirá a información entre os seus subscritores do val de Aiztondo. “Esa é a achega que nós fixemos ao Euskaraldia”, subliñaron Joxin Azkue, membro da asociación Hernandorena, e Julian Arrastoa. O libro pódese ler, por unha banda, en eúscaro, e, si cóllese por detrás, en castelán, xa que fixeron sitio ao conto orixinal escrito por Moujan
Otaño. A tradución do libro foi realizada polo recentemente falecido Xalbador Garmendia Etxeberria e está ilustrada coas ilustracións de María Altuna Lizarraga.

Xunto ao conto Gu ta gutarrak, recolleron no libro a carta de amor que Moujan Otaño escribiu ao eúscaro no último ano da súa vida. O conto Gu ta gutarrak trata con humor o enigma da orixe do eúscaro. Unha parella vasca viaxará a Pombais de Málaga na súa lúa de mel, empapando de cheo as radiacións das bombas de hidróxeno emitidas polo avión do Exército estadounidense. Fraga Iribarne, que censuraría o conto,
tamén se bañou na praia para convencer á poboación de que non corría ningún perigo. A Fraga non sabemos, pero os protagonistas do conto víronse afectados pola radiación, e os seus fillos sairán súper cualificados: sobredimensionados e
intelixentes. Un deles inventará a máquina do tempo, e nas proximidades da cova de Altxerri, en Orio, a familia, os traballadores dese proxecto científico e Txuri, Beltxa e Nere, buscarán a tempo a orixe do eúscaro. O final redondo do conto sorprenderá ao lector na sorpresa. O conto está repleto de referencias históricas, e tamén é unha expresión moi clara da devoción ao cristianismo.

Patrimonio dos Otaño

O legado de Pello Mari Otaño en Arxentina foi recuperado polos membros da Asociación Cultural Hernandorena. Antonio Zavala recibiu a noticia da familia de bertsolaris de Zizurkil en dúas dos grandes volumes da literatura. Pero como é sabido, Pello Mari Otaño dirixiuse a Arxentina e Zavala deixou que os arxentinos seguisen cos seus ronseis. En opinión de Azkue, “Otaño foise de Zizurkil a Donostia porque a súa familia era liberal e aquí estaba mal visto. De alí marchouse a América en calidade de desertor. E en Arxentina, ao longo da súa vida, tivo unha evolución ideolóxica. De liberal, de partidario dos españois na guerra de Cuba, terminou como abertzale internacionalista tras coñecer as obras de Sabino Arana. Tras a súa morte, no seu último verso, Pello Mari Otaño enxalzou
o primeiro centenario da independencia de Arxentina con respecto a España e reivindicou a liberdade de ‘todos os que están na Terra Vasca e os catibús’”.
Así, segundo Azkue, comezaron a buscar a noticia na Arxentina de Otaño: “A nosa filla estaba a estudar en Arxentina e soubemos por casualidade que un neto de Otaño estaba vivo. En 2009 fomos a Arxentina, onde Susana Ardanaz Otaño Txuri. Ao principio mostrou unha actitude moi formal, ‘pasou o meu tempo, estiven un par de veces en Euskal Herria pero xa morreron todos...’. Moi comprensible, tendo en conta que xa tiña 80 anos, pero abriuse aos poucos e acabou totalmente calentito co tema, e coidounos como fillos. Falando coa familia conseguiu documentos e aos poucos fomos enlazando o puzzle. Os anos que Otaño viviu en Arxentina sacámolos á luz”.

En Arxentina atopáronse con catro libros históricos: Un era Oroimenak, onde Otaño escribía os seus versos. É curioso que para a familia o nome deste libro era O Libro Atado (libro asociado), xa que estaba envolvido en cordas, e era un libro histórico para a familia. O primeiro verso que Otaño escribiu nese libro en 1894 expresa claramente a súa intención:

Vendo que no
meu traballo
multiplícanse e que
se esquecen as cousas que non se
escriben, quero pór neste libro as que se

me lembran, para que hoxe ou
mañá aprendan os meus fillos.

Cando atoparon o segundo libro non o esqueceu Pistas: “Pello Mari Otaño foi profesor de eúscaro en Arxentina. Mentres observabamos os papeis vellos coa branca, en determinado momento sacou un papel. Mira e unha declinación! Era un librito, A Cátedra do Bascuence escrito por el mesmo, con toda o seu declinación, por seccións. ‘Si eu podemos ser’ en castelán e á beira o equivalente en eúscaro. Tamén dominaba perfectamente o castelán. E a clase tamén estaba marcada: o 4 de decembro, estas materias, ‘superlativas...’. 7 de decembro, estoutros. Di que deixou de ensinar eúscaro porque non ía ningún alumno. Non é de estrañar, dada a forma de ensinar. Si é difícil para nós, que necesita para eles...”.

Os outros dous libros estaban publicados en Buenos Aires: Alkar de 1904, colección dos seus poemas seleccionados e Poesías Vascas, presentada no concurso literario organizado en 1906 pola asociación arxentina A Euskaria. Tras a morte de Txuri, a familia puxo a disposición da Asociación Cultural Hernandorena de Zizurkil o legado de Pello Mari Otaño; o catro libros e o conto Gu ta gutarrak. Para a súa mellor conservación e posta a disposición de todos os cidadáns, foron trasladados ao Centro de Documentación Koldo Mitxelena.

ENTERRADO XUNTO A PELLO MARI OTAÑO

Magdalena Moujan Otaño Belcha realizou os últimos anos en Mar de Prata e faleceu en 2005, aos 79 anos de idade. Foi enterrado no cemiterio dA Prata. Foi a pista que conduciu Azkue e Arrastoa para dar co corpo de Pello Mari Otaño. Até entón ninguén en Euskal Herria sabía onde estaban os ósos que o gran bertsolari quería deixar no castiñeiro que precede á súa casa natal de
Zizurkil. Así contaron Azkue e Arrastoa o achado da tumba:

“Pello Mari Otaño realizou mil oficios en Arxentina. Lagosta foi a Rosario a realizar un traballo contra a peste, enfermou e morreu. Foi enterrado en Rosario, onde morreu. Puxémonos en contacto coa Euskal Etxea de Rosario e dixéronnos que alguén da familia levárao de alí a outro cemiterio. Decidimos mirar nA Prata, onde vivía a familia do seu descendente (Txuri, Beltxa, Nere...). O cemiterio dA Prata é un mundo grande. Tiñamos que buscar ficha por ficha no ficheiro. Preguntáronnos de cando era. Sabiamos cando morrera, pero non sabiamos cando o enterraron no cemiterio dA Prata. De súpeto acordámonos de que Belcha quería enterralo xunto ao seu avó. Como sabiamos cando morreu Belcha, miramos a súa ficha e
así nos atopamos coa parede de nicho dos otaños. Nunha está Beltxa, e noutra está o que pon ‘avó e avoa’”.