Estás xubilado, pero non parado. Como está vostede?

Ben, o tempo de retiro é moi bonito para min, dáme a oportunidade de facer moitas cousas que quería facer.

Non es de Durango.

Nacín en Amorebieta-Etxano en 1951, e despois, cando tiña 8 anos, botáronnos de casa. Entón non había movemento como Stop Desafiuzamentos. Despois de botalo, andamos dun lado para outro, e fai 36 anos vin a Durango coa miña familia.

Naciches no campo, non?

Si, e na época en que estabamos en Euba tamén vivimos no caserío. O seu pai amaba moito a terra e os animais e, aínda que traballou na fábrica, sempre quixo vivir no caserío e así o fixo até os últimos anos. Eu caseime á rúa.

Non tiñas tanta paixón pola granxa como o teu pai?

O caserío ten certa fascinación para os e as veciñas da rúa, pero para quen nacemos no caserío foi un vínculo, sobre todo na etapa xuvenil. Cando os amigos da rúa ían á praia, nós colleitabamos a herba. De mozo, a verdade é que non amei o caserío, en maiores si, pero non foi a miña vocación. E hai que ter en conta que eramos inquilinos, é diferente. Tamén buscaron en casa para que eu tivese un oficio, e agora penso que pode ser por iso, porque eramos inquilinos.

Comezou a traballar mozo.

Aos 15 anos. Iso que agora se chama auxiliar administrativo. A miña vocación sempre foi a de ser profesor, desde pequeno. Pero acabei con 14 anos o bacharel elemental da época, e tiñamos poucas posibilidades de facer Maxisterio, así que fixen algúns estudos de comercio no pobo. Un ano despois saíron os postos de traballo e presenteime. Estiven alí dez anos, primeiro como auxiliar administrativo durante un ano, e despois, xestionando as voltas, pero o traballo non me satisfacía.

Que fábrica era?

Unha cooperativa, Ekin. Ao ser unha cooperativa, todos os traballadores eran socios. Traballaban uns 80 homes e eramos tres chicas na oficina. Pero as mozas da oficina non tiñamos opción de ser socias. Hoxe en día si, pero entón non había opción. Eramos de segunda clase. Non tiñamos nome. Nos papeis de soldos, por exemplo, puña “o soldo das señoritas”, e iso termina por deixarlle unha pregunta: que somos nós? Até que punto somos secundarios?

Cos compañeiros de traballo, con todo, o ambiente era moi bo. Había un movemento a favor do eúscaro, sobre todo porque o xerente que tivemos noutro tempo era moi euskaltzale, e non teño malos recordos, pero non era un traballo do meu gusto, e cando me xurdiu a oportunidade de traballar na Federación de Ikastolas…

Collíchelo.

Si. O xerente díxome, ademais, que iría tranquilo, que me gardarían a praza e gardaríanma, pero non volvín. Traballei durante cinco anos na Federación de Ikastolas, e aí empezou a espertar o meu interese como profesor.

Que fixeches na Federación de Ikastolas?

A Federación de Ikastolas era unha cooperativa en Bizkaia e era a secretaria da mesma. Os secretarios dos outros territorios eran homes e unha vez nunha reunión ocorreu algo curioso. Preguntaron: “Non veu a secretaria de Bizkaia?” Dixen: “si, son eu”. E eles: “non, pero o secretario…”. O secretario quixo ser maiúsculo, non oficinista. Cousas así. Foi un traballo interesante.

Logo xurdiu esa relación entre as ikastolas públicas e as privadas. Eu estaba ao lado do público. Xa había bastante loita dentro, e o ambiente empezaba a enrarecerse, e pensei que quizá fose mellor que buscase outro camiño. Como seguía desexando ser profesor, collino.

Estudou maxisterio.

Si, e fixen as oposicións de HABE. Traballei alí durante anos, pero Joseba Arregi, sendo conselleiro de Cultura e Euskera, pechou algúns euskaltegis, os euskaltegis pilotos, e a partir de aí traballei noutros traballos. O meu traballo favorito, con todo, sempre foi o ensino.

Por que pecharon os euskaltegis piloto?

HABE tiña dous tipos de euskaltegis: por unha banda, os pilotos eran, por exemplo, no tres capitais da comunidade, e por outro, un barnetegi en Hondarribia. E logo tiña os euskaltegis municipais. Os traballadores dos pilotos eramos traballadores directamente do Goberno, mentres que os demais euskaltegis eran xestionados polos concellos. E os traballadores dos pilotos fixemos folga, sobre todo polos horarios. Recibimos ameazas de que os centros se pecharían, pero nunca nos cremos. Os sindicatos tamén nos dixeron que o Goberno non podería facer iso, pero fíxoo. Claro que non quedamos fóra porque xa eramos funcionarios e destináronnos a outros sitios.

Dentro de HABE déronnos unha boa formación. O peor, ao meu xuízo, foi que os pecharon cando estabamos á hora de dar o mellor de nós, así o sinto eu. Logo tiven a oportunidade de traballar en IRALE durante varios anos, como profesor de profesorado, pero ao final, ao ser tan complicados os fíos dentro da administración, non puiden continuar, e deixei o ensino con moita pena.

Con todo, estudou Psicopedagoxía e estudou as motivacións dos alumnos dos euskaltegis de Durangaldea.

Creo na motivación. Igual podo estar equivocado, pero eu aí vexo a clave, e nos anos en que traballei comentáronme moitas veces a motivación dos alumnos, pero eu sempre quería chegar ao outro extremo: que motivación temos os profesores? Si non estamos motivados, como imos motivar a un igual? Reuninme con alumnos de catro euskaltegis e concluín que a motivación dos profesores inflúe moito, sen dúbida. Nos anos que traballei vin a algúns colegas moi motivados e a outros, con todo, coma se estivesen a traballar en calquera outra tarefa, coma se fosen de oficinistas. Eu creo que non é o mesmo.

Non o mencionamos até agora, pero antes de nada, vostede empezou a dar clases de eúscaro no ámbito da militancia.

Si, como profesor de eúscaro comecei aos 18 anos. Comezamos a campaña de alfabetización en Durango, con Rikardo Arregi, irmán de Joseba, antes da creación de AEK. Pero iso faciámolo por afección, despois de abandonar a oficina. Todos os alumnos viñan con ganas, e pasabamos con eles as horas de clase, logo colliamos algo no bar, organizabamos excursións os fins de semana… Era unha familia, unha rede.

Que ambiente había naquela época?

Di vostede o ambiente da rúa? A ver, pois era moi diferente, o que non vive a clandestinidade poida que non se imaxine que é… Todo era clandestino, pero tamén tiña un morbo, polo menos para min. Ademais, era novo, aos 17-18 anos xa tes forza e ganas. As xesuítas deixábannos as súas habitacións e fronte ao colexio había tres tipos, gardas civís segredos. Iso sabiámolo todos, puxerámoslles alcumes. Entrabamos no colexio, dabamos clase e logo marchabámonos. Hai que dicir que ás veces aproveitabamos para facer outro tipo de reunións.

E os gardas civís non entraron nunca?

Non, pero estiven unha vez no cuartel. Viñeron buscarme despois das clases.

Por que che detiveron?

Tiña algúns exemplares do que se chamaba propaganda ilegal, e por iso.

E despois?

Logo viñeron as torturas. Era algo habitual entón e créoo agora. Para que se lle acusase de propaganda ilegal tiña que ter tres copias do mesmo panfleto, pero eu tiña tres exemplares diferentes. Sabía que non tería cárcere, dixéronme tamén eles, pero como estabamos en estado de excepción, tiña que aguantar alí. Andaron dun lado a outro ata que me dixeron quen me deu os grans.

Canto tempo estiveches?

Tres días… ou mellor dito, tres noites. As noites eran realmente terribles. Para non deixar marcas, púñanme trapos mollados e pegábanme encima: nas pernas, nos cóbados, nos xeonllos… A tortura é terrible, non se pode describir.

Tres mulleres que sufriron torturas en Donostia-San Sebastián falaron fai un par de semanas.

Si... É terrible. E o que eles sufriron non ten nada que ver co meu. Cando ouvín a aquelas mulleres, estremecinme e comecei a chorar.

E a impunidade é o que domina.

Agora Pacok e [Etxeberria] fixeron un gran traballo, pero aí non estamos todos, por exemplo eu non o fixen. Recolleron ao redor de catro mil casos, e está moi ben, pero fomos moito máis.
No caso dos que estivemos menos días, entón chamábase malmenor, pero quen o sufriu non pode esquecelo. [Pausa]. Bo.

Cambiamos de tema?

Si.

Tamén tes relación coa danza, estiveches no grupo Kriskitin de Durango.

O grupo de baile estaba débil e pedíronme axuda. Sería fai uns 32 anos.

Que traballaches nel?

Estiven difundindo. Tiven dous obxectivos principais: promover a interculturalidad e a paridade. Unha, sobre todo de face aos mozos, que se desen conta de que tamén se baila noutras partes do mundo, tanto tradicional como non, e que hai similitudes, que non é só nosa, que en Burgos tamén se fan danzas parecidas, ou en Polonia.

E a paridade?

En Durangaldea, Dantzari dantza é a nosa marca, sete ou oito danzas. Para iso, a asociación Gerediaga organizou durante 50 anos o día da Ezpata dantzari. Fun a unha reunión para organizar ese día e expúxenme que as mulleres tamén bailasen e dixéronme que non, de ningunha maneira! Despois, en Kriskitin, como grupo mixto, decidimos en asemblea que non participariamos no festival ata que os mozos e as mozas fósense. E así transcorreron anos.

E despois?

En 2015, durante a Aste Nagusia de Durango, Kriskitin sacou a bailar a un grupo mixto que foi acollido con total normalidade. En 2016, o día da Ezpata dantzari de Gerediaga tres chicas atrevéronse a bailar entre todos os homes, mentres que en 2017, nosas catro chicas bailaron por primeira vez na praza de Iurreta. Foi un día memorable no que había 84 homes e catro mulleres. Para eles foi un gran reto e para min unha gran satisfacción. Ademais, hai que dicir que o fixeron moi ben.

Acordouse oficialmente que as mulleres tamén poderían participar ou entraron?

Non, entramos. Bo, primeiro reflexionamos dentro, recibimos asesoramento –Oier Araolaza axudounos moito–, organizamos charlas, primeiro mirando cara a dentro e despois a nivel local. Antes de entrar, traballamos o tema. O certo é que en 2017 cumpriuse o 50 aniversario do día da Ezpata dantzari e desde entón non se volveu a repetir.

Este ano non se realizou?

Este ano non se realizou. Non creo que sexa por nós, pero así se decidiu.

Este ano fixeches algo en: A bailarina duranguesa María Francisca Escolástica de la Fuente Bolangero sae á luz.

Atopeino por casualidade e estou moi contento con este descubrimento. Atopeino polas lentes azamboadas. Aquí, os Pratos son moi famosos [Prateiros]: Familia De la Fuente Bolangero. De feito, eran moitos irmáns, pero sempre se mencionaron dous: un bailaba e o outro tocaba e escribía poemas e versos. Así asinaban os seus traballos: Pratos de Durango. Bo, cando buscaba outra cousa, atopei o rastro nun texto de Liño Akesolo: nun libro que publicou hai douscentos anos en París, [Juan Antonio] Zamakola escribiu que o bailarín Plateru bailaba coa súa irmá, e pensei: hai tamén unha irmá que entón sería bailarina! Empecei a buscala nos papeis da igrexa, nos documentos do bautismo, e como era a única moza entre os meus fillos, atopei facilmente á nosa María Escolástica. Comenteino con varios bailaríns da zona e prepararon o espectáculo Plateru para sacalo á luz e darlle vida. Estreouse o día de San Simón e San Juda, no 14 aniversario do teatro Plateruena, e foi moi emocionante.