Como foi a túa infancia?

A nai era de Pamplona, mestra. En Pamplona as mestras que non eran carlistas non tiñan praza e por iso tivo que saír fóra. Comezou no pobo de Ardatz, no Val de Egüés, e logo en Marcilla. Alí coñeceu ao meu pai, orixinario de Villafranca. En 1923 casaron e fóronse a vivir a Pasaia. Propuxéronlle presentarse nas listas da Fronte Popular para as eleccións de 1936, e el aceptou a proposta. Dixéronlle que había un sacerdote carlista que ofrecía cousas ás mulleres a cambio do seu voto e que entre elas había moitos coñecidos da súa nai, polo que lle propuxeron presentarlle para conseguir eses votos. A noticia tivo un gran eco, xa que todos coñecían á mestra do pobo. A Fronte Popular gañou votos e moitos non perdoaron á nosa nai.

Inmediatamente despois da guerra, o pai foise á fronte a loitar pola república. Vin o martelo e a fouce no seu uniforme, de modo que creo que era comunista.

Entón a miña nai e eu fómonos a Bilbao, concretamente a Erandio, a unha humilde casa de obreiros que nos deixaron, con outra familia. O meu irmán xa estaba en Pamplona. En 1934 foi destinado a estudar escolapios e vivía coa súa avoa, a nai da súa nai. Era un carlista. O avó, en cambio, non era carlista. Era de pobo pardo, canteiro. Foi el quen construíu a empalizada de pedra que rodeaba o hospital.

Fostes testemuña dos bombardeos en Bilbao?

Si. A miña nai viu ás dúas, pero eu só á de Gernika. A miña nai ía aos pobos a buscar comida e levábame ao túnel de Lutxana para estar ao abrigo con outros nenos e mulleres, mentres ela estaba fóra. Por iso viu o bombardeo de Durango. Dicía que foi máis duro que o de Gernika, pero que iso non tiña cadros.

No de Gernika chegou a casa dun susto e alí atopounos os nenos e nenas apostando por onde caerían as bombas dos avións, coma se fose un xogo.

Vísteche atrapado no medio da Batalla de Santander. Como foi?

Tras os bombardeos os fascistas estaban cada vez máis cerca e fómonos a Santander. A situación tamén era espantosa. Chegamos en agosto. Vimos as bombas de lume que caían dos avións. Parecían bengalas. Cando se encheron, a xente metíase no mar pola súa conta, desesperada, tentando fuxir en calquera barca de madeira vella. Os patriotas puxéronse a disposición das súas xentes para retirar os barcos, pero non dos republicanos. Entregáronse o pai e outros milicianos. Os carlistas dixéronlles que se manterían tranquilos, que lles enviarían a casa ao día seguinte. “Chegarei a casa antes que vós. Para cando cheguedes, estarei xunto ao lume, preparando a porrusalda”, díxonos. Foi o último día que vin ao meu pai. No canto da casa foi trasladado ao campo de concentración de Trujillo en Cáceres e fusilado o 27 de decembro de 1937.

Como viviches o fusilamento do teu pai e a detención da túa nai?

A carta chegou á súa nai dicíndolle que fusilaran ao seu pai, pero aínda non atopamos os seus restos. Ao ano seguinte, en 1938, a nai foi detida. Sabía que virían buscarlle e foise a vivir fóra do pobo. Ninguén nos axudou. Ninguén da familia Bretos recibiume. A maioría vive en Donostia e Pasaia e recentemente fun a dicirlles adeus e a rifarlles polo que nos fixeron. A maioría son opusíes e monxas.

Menos mal que unha ex presidenta de Emakume Abertzale Batza que estaba refuxiada en Pasaia recibiume na súa casa. Estiven con el ata que arrestaron á miña nai. Recordo perfectamente que se despediu da miña nai crendo que ían fusilala. Eu tiña o teléfono de Matías Anoz, o propietario do coñecido hostal Casa Martzeliano, porque era amigo dos meus pais. Inmediatamente despois de haberlle chamado, foi buscarme para levarma á avoa. Dous anos despois, en 1940, a nai saíu do cárcere e trasladouse a Pamplona.

Como conseguiron saír adiante?

Foi moi duro. Oito días despois da chegada da miña nai, a avoa botounos da súa casa. Non era o seu irmán, senón que lle deu a oportunidade de quedar con el. Non tiñamos nada, pero desde o primeiro día tivemos a axuda dos abertzales. Antes da detención da súa nai, a editorial Aranzadi deulle traballo e ao día seguinte da súa chegada a Pamplona asignáronlle un posto de traballo no laboratorio que tiña a familia Azketa. No mesmo edificio había unha tenda de comestibles, a muller dun falanxista. O home desprazouse a Madrid cun cargo e deixou aquí á súa muller e ao seu cinco fillos, todos eles homes. Como esa muller non sabía levar contas, a miña nai axudáballe a facer as cartillas de racionamento e a tenda. Un día apareceron na tenda un amigo do seu pai en Oiartzun e Beñardo Erreka, de Quinto Real, que vivía en Kanbo. Era o xefe da resistencia naquela zona. Eles propuxéronlle á súa nai que vendese nesa tenda cousas de contrabando.

Unha vez por semana traíanlle os paquetes e entregáballes o diñeiro que vendera. Así empezamos o contrabando. Vendiamos puntillas, sacarina, termómetros… e pulseiras co símbolo ‘zazpiak bat’.

Tamén traiamos tabaco vermello de Pasaia. A primeira vez tería uns 12 anos e metín nun gran abrigo unha chea de tabaco no tren. Con todo, non pasei moito medo.

Axudaba á xente a cruzar a fronteira?

Cando era moi novo comecei a cruzar a fronteira coa xente. E daquela todo o contrario. Non sabía os seus nomes, non sabía nada. Durmían na Casa Marceliano e cando os habitantes viñan á feira a vender as súas cousas, saían da pousada, mesturábanse entre a xente e ían a Madrid a coller os trens de mercadorías.

Eran traballos combinados. Ía en autobús até Eugenio. Durmía na última casa do pobo e ao día seguinte, ao catro da madrugada, un garda forestal chamado Errea arroxábame unhas pedras na xanela. Entón levanteime e camiñei con el até Urepel, 20 quilómetros a pé. Ao chegar dicíanme a quen tiña que axudar até Pamplona. Xeralmente eran mulleres de resistencia. Cando tiñan moito medo eu durmía con eles. Moitas veces levabamos roupa. Algunhas das mozas de aquí casaban por poder cos seus noivos en México e nós levabámoslles a Urepel para levar as súas cousas en autobús a Baiona. Alí collían o avión e dirixíanse a México.

Ideológicamente, como se define a si mesmo?

Eu son comunista e anticlerical. E ateo como a miña nai. Vou á igrexa, pero non o creo. O que penso é que hai que facer ben aquí. Antes enganábannos co ceo e o inferno, pero que é iso para os mozos de hoxe, para aqueles que o saben todo? Eu non son abertzale. Levei a ikurriña a todas partes até a morte de Franco, que era o símbolo da loita contra Franco. Con todo, os nacionalistas navarros non eran como os de Euskadi e axudáronnos moitísimo. Os navarros eran de Acción Nacionalista Vasca, e tiñan aos carlistas en contra, mentres que os outros eran de dereitas e ségueno sendo na actualidade. Os nacionalistas pactaron cos italianos non bombardear os altos fornos de Bilbao e sacar aos nacionalistas de Santoña nos barcos. Sacaban aos nacionalistas, pero non aos republicanos. Seguen igual, facendo tratos coa dereita, pero os de aquí son moi diferentes. Os de aquí axudaron moitísimo, por exemplo, aos presos de esquerda que fuxiron do cárcere de Ezkaba.

Cando empezaches a ir ao monte?

De mozo, empecei a facer excursións con outros mozos e mozas en 1948 ou 1949. Os domingos iamos en autobuses organizados pola Sociedade Deportiva Navarra (Club Deportivo Navarra). Ao principio non se deixaba ir ás montañas da fronteira. Empezamos a achegarnos a Orhi na década dos 50, por exemplo, pero non se podían facer fotos.

Como coñeciches a Anxo Oloro?

Na montaña, por suposto, e por unha cantimplora. Antes, as mulleres non podiamos entrar nos bares dos pobos. Unha vez en Lekunberri sacaron un porrón con cervexa gaseoso, pero non me gusta. Eu quería auga e Angel sacoume unha cantimplora do bar. Logo el e outros amigos viñan a casa a buscarme os domingos para acompañarme ao autobús, porque normalmente saïamos moi cedo.

Que che deu a montaña?

E o que me dá! Todo. A relación coa natureza, os sons, os animais, o aire limpo… Anxo tamén amaba a natureza. Non me deixaba nin coller flores. Hoxe en día sigo indo ao monte con Joaquín Salbotx e outros compañeiros montañeiros. Percorremos 8-10 quilómetros no monte todos os domingos.

Como ves o montañismo actual?

Que dis? A moda de subir a montaña correndo? Non ven nada. Eu non o faría nin aínda que tivese 18 anos! O mesmo fan os que van en helicóptero ás montañas de oito mil.

Pero hai moita afección, non?

Si, pero agora a xente vai doutra maneira á montaña a ver si fan tres montañas o mesmo día e así. Antes, en Tolosa e en Vitoria-Gasteiz, a afección polo deporte era moi especial. Agora menos. Os de antes envelleceron e os mozos prefiren ir ao Himalaya. Non queren ir ás montañas de aquí.

Vostede, ademais dos Pireneos, camiñou por outras altas montañas?

Si. No ano en que cumprín 50 anos fomos ao Mont Blanc. Un amigo levounos unha pequena ikurriña e puxémola na cima. Andamos por Italia e Suíza cun R6 que eu conducía.

Cal é a montaña máis bonita que viches nunca?

Vignemale e Neouvielle son as máis bonitas, pero a min todas gústanme. O monte Ezkaba, por exemplo, encántame. Midi tamén é un monte espectacular. Tiña moitos materiais que me deixaron os americanos desde a época do contrabando, entre eles unha tenda de campaña que pesaba 20 quilos. Fomos a Midi por primeira vez. Mentres os demais montaban a tenda, eu preparei a cea: puré de pataca e solombo.

O 1 de setembro fuches colocando a primeira pedra do albergue restaurado Angel Oloron de Belagua. Que foi ese refuxio na túa vida?

Sempre foi moi importante. O proxecto iniciouse en 1968. Ao principio tiñan que facelo abaixo, pero lles dixeron que por alí pasaría a estrada e buscaron unha nova localización. O proxecto púxose en marcha cun préstamo solicitado polo Club Deportivo Navarro e inaugurouse en 1971. Leva 13 anos pecho e foi unha pena. A Anxo dáballe unha pena terrible verlle en caída libre e non quería ir por alí nos últimos anos. Agora veu de Europa unha axuda para refacer o refuxio, pero coa condición de que se manteña ese aspecto especial da tenda de campaña. Están a traballar a bo ritmo e prevese que a ampliación leve a cabo o ano que vén. A min faime unha ilusión tremenda.