Un dos obxectivos do acto organizado en Baiona é contar a historia oculta dos vascos durante a Primeira Guerra Mundial, pero non só iso: “Isto non se circunscribe ao sucedido na Gran Guerra –sinala Ibai Telletxea–, durante séculos unha das armas dos dous estados [Francia e España] foi a pluma e iso é o que utilizaron para contar os acontecementos históricos do noso pobo”. Telletxea é membro da asociación Lapurdi 1609, xunto con Epaiska, Bertsularien Lagunak, Zizpa Gaztetxea e Bernat Etxepare Lizeoa, un dos organizadores do evento. O 10 de novembro realizarase unha Homenaxe Popular no teatro de Baiona, coa presenza de bertsolaris, cantantes, músicos… e unha reprodución teatralizada dos acontecementos de 1914 a 1918, entre outros.

Utiliza a palabra “etnozidio” para describir a estratexia que estes Estados utilizaron xunto co xenocidio, que consiste en eliminar sistematicamente as peculiaridades culturais, así como a forma na que foron queimados na caza de bruxas do século XVII XVIII.eko durante a Guerra da Convención cando foron masivamente deportados ás Landas ou á Gers. “É imprescindible sabelo para non caer en lecturas simplistas”, di, e fala da idea de que os vascos emigraban a América porque eran “moi traballadores”, entre outras cousas.

Cos datos na man, pódese observar que o sentimento francés dos vascos chamados a tomar as armas a principios do século XX non estaba arraigado: o número de insumos de guerra era do 1,5% no conxunto do Estado, fronte ao 20% no País Vasco. O prefecto dos Baixos Pireneos, nunha carta ao ministro do Interior, díxolle que “a actitude abominable dos vascos só explícase nesa mentalidade especial que teñen, moitos consideran a súa única patria esa terra que crearon e visto”.

Non eran tan afastados os tempos nos que os pobos sometidos a Francia gozaban de certa soberanía, con institucións como a Conferencia Labortana. Así, cando se empezaron a tomar decisións como un estado centralizado desde París, como o servizo militar obrigatorio, xurdiron grandes incertezas. “Por todo iso dicimos que os vascos non estaban ideológicamente dominados”, explicou Telletxea.

Só sabían euskera

Hai tempo que as autoridades sabían que a escola era “a forma máis eficaz de francesar aos vascos”, palabras que xa usou o subprefecto de Maule en 1802. A idea de coñecer o francés foise estendendo á civilización e á barbarie –máis aínda desde que a lei de 1881 do ministro Jules Ferry converteu a educación gratuíta, laica e obrigatoria–; aos alumnos prohibíaselles os libros en eúscaro e facíaselles chegar que falar na nosa lingua e en bretón era como “tirar o mollo á terra”.

Con todo, a pesar destes intentos de liquidación, as investigacións indican que a finais do século XIX a gran maioría dos vascos era aínda euskaldun. Por que? “Chegou un momento en que os nenos e nenas que ían á escola quedaron sen material didáctico –di o membro de Lapurdi 1609–, a maioría tiñan libros en eúscaro [relacionados coa relixión], pero ao prohibilos houbo unha longa paréntese no proceso de alfabetización”.

Así se entende que no País Vasco o nivel de analfabetos é moito máis alto que en Bearn e outras comarcas veciñas, onde chegaban até tres cuartas partes da poboación. Historicamente fíxose crer ao vasco que se trataba de falar euskera –a xuízo de Telletxea “o dominador subiu un chanzo no proceso de asimilación dos vascos”–, pero esta situación xurdiu porque se lle negou a alfabetización en eúscaro.

Cando chegou a Primeira Guerra Mundial, a maioría seguía sendo euskaldun monolingüe, como di a canción de Gorka Knör: “Eles non sabían máis que a man…”. Entre os bretóns tamén había monolingües, e sabemos que un deles foi fusilado ao crer que se había automutilado para librarse da guerra, sen atopar palabras para defenderse en francés. En balde atopará o seu nome no monumento Morts pour a Patrie, lembrounos Pello Zubiria no blog de ARGIA.

Paradoxalmente, cando comezou a batalla, utilizaron o eúscaro para introducir o nacionalismo francés, especialmente a través do semanario Eskualduna, que o xornalista Eneko Bidegain analizou detalladamente na súa tese, e en nome da relixión: “Como Deus estaba de parte de Francia, morrer por ela era lexítimo”, di o noso interlocutor. En 1914 o bispo François-Marie Gieure votou no alto na catedral de Baiona: “Señor, os teus ollos caeron con agarimo sobre o exército francés”.

Biografías ocultas

Hai 158 pobos en Lapurdi, Baixa Navarra e Zuberoa, e puxéronse 158 monumentos en honra aos falecidos “pola patria” a partir de 1920, cunha única mensaxe implícita: ama a Francia como amas ao teu pobo. “Esa é a realidade que vimos desde pequeno e que vemos cada 11 de novembro, que nos queren transmitir de xeración en xeración”.

Convencidos de que non se pode deixar ese relato aos que veñen despois, Telletxea díxonos que “as novas xeracións terán entre mans un documento pedagóxico que até agora non tiveron”.

Porque sabemos quen era o garaztarra Jean Ibarnegarai, que recibiu a medalla da Lexión de Honra, coñecemos as fazañas da guerra do pelotari Joseph Apeztegi Xikitoa de Kanbo, e faláronnos da importancia das decisións do político Georges Clemenceau para “gañar” a guerra. Pero apenas nos chegou o rastro doutras persoas condenadas ao anonimato. "Por que será? Casualidade? Terminouse o plumero tintado para poder seguir escribindo?”, preguntan os organizadores do evento do 10 de novembro no texto de presentación.

Pierre Etxeberri era natural de Izpurua. Conducido á guerra á forza, escondeuse das trincheiras para salvarse dos obuses á selva, e ao día seguinte, cando regresou ao réxime de infantaría, foi fusilado por “escape ante o inimigo”. Nin sequera atopará o seu nome no monumento a Izpura. Nin o de Koxe Maister no de Uztaritze nin o nome do insubmiso nin dos seus catro irmáns. Tamén Mixel Dargaitz converteuse en desertor no momento en que Sara cruzou a fronteira entre o seu pobo natal e Amaiur: Para que tiña que ir / á guerra polos Pobos Vascos / sete ser un na vagina / ao pasado o bertsolari arroxou unha luva na final do campionato de 1936.

Con estas biografías ocultas queren mostrar en Baiona que “aínda que sexamos dominados, non estamos asimilados”.