Antes da posta en marcha da gravadora, o tradutor Ion Olano Carlos sacou algúns materiais á mesa da terraza onde estamos a realizar a entrevista. Laranxa mecánica inventarium: Cinco edicións da Clockwork Orange –orixinal en inglés; e A laranxa mecánica, L’Orange mécanique, Arancia meccanica e A taronja mecànica, traducións en castelán, francés, italiano e catalán–; o DVD da película a partir da novela de Stanley Kubrick, no que o tradutor reproduce un poster con temas en eúscaro. Con esta equipaxe que nos ensinou fóra da libraría Kaxilda de Donostia, Olano realizou unha viaxe de tradución que durou máis de dez anos e que se presentará proximamente. O libro máis coñecido do escritor Anthony Burgess, por último, está dispoñible en eúscaro.

Olano non tardou en ler unha edición en castelán e, cara ao ano 2007, comezou tradúzaa. “Traducín o dicionario primeiro, parecíame que o nadsat é a base do libro”, explicou. É unha xerga creada expresamente por Burgess para os seus personaxes, que ten un ton eslavo, sobre todo ruso, e elementos da linguaxe xitana, mesturados co inglés. Unha complicación fundamental para traducir a novela: a necesidade de traducir un idioma que non existe. “O lavado de cabeza é un dos temas máis potentes de Laranxa mecánico e o libro faio desde o principio: si queres avanzar na historia, non tes máis remedio que afacerche a el”.

A primeira versión que tivo nas súas mans foi realizada por un mexicano, e Olano cre que esa tradución ao castelán está moi ben, funciona, pero cando a comparou coa do inglés non lle pareceu do todo exacta, necesitaba máis referencias. “Por falta de confianza e experiencia, recorrín tamén ás versións doutros idiomas que coñecía: catalán, italiano e francés”. A mirada volve aos libros que hai sobre a mesa: empeza a tomar conciencia do nivel de detalle do traballo realizado, mentres o tradutor explica as diferenzas entre eles: “A versión italiana paréceme a máis libre, fai adivinanzas de Cristo especialmente por parte do dicionario, pero funciona ben no contexto italiano”. O francés é, con todo, o máis equilibrado: co texto orixinal pódese ler con pracer aos fieis e lectores galos. Iso é o máis difícil: “Como conseguir ese impacto estético, que tamén aparece nas imaxes da película, pero que Burgess conseguiu coas palabras; como conseguilo en eúscaro”.

Hai que crear un estilo, facer unha tradución creativa. O comezo foi duro, loitou durante moito tempo contra o primeiro capítulo. E despois, as circunstancias: “Eu non son tradutor e isto non o financiou ninguén. Agora a editorial Meettok estivo interesada en publicala, pero durante todo o tempo foi unha cousa o que eu vía, aínda que non tiña medios para facelo”. Estivo dando voltas, pois: Cando estudaba en Barcelona, adiantou moito, pero atascouse, deixouno de lado, para volver collelo. Unha travesía de máis de dez anos, sempre coa certeza de que o libro funcionaría en eúscaro. “Non estaba tan seguro de que eu fose a persoa que tiña a capacidade de traducir isto ao eúscaro”. Por iso, agradeceu a axuda dos tradutores que lle asesoraron: As achegas de Nagore Tolosa, Garazi Arrula e Danele Sarriugarte nos diferentes momentos do proceso foron tallantes para Olano, que as cualificou de imprescindibles.

Apología da violencia?

Ademais de ser un libro que garda mil demos para quen empeza a traducir, a Laranxa mecánica é un desas iconas de obra, unha obra de culto, unha novela que foi capaz de crear un imaxinario propio, pero que quedou un pouco desfigurada pola película de Stanley Kubrick en 1971. Diso falamos con Olano, aproveitando que tamén hai un DVD da película sobre a mesa. “A diferenza máis evidente entre ambos é a última parte”, explícanos. “O libro consta de 21 capítulos e hai unha razón para iso: Con 21 anos consegues a maioría de idade en Inglaterra e EE.UU. [atención: o spoiler coincide na seguinte frase]. Neste último apartado, o protagonista Alex decide en por si abandonar ese camiño cheo de violencia”.

O tradutor cre que a intención de Kubrick non era facer apología da ultraprecisión, senón difundir unha mensaxe crítica coa violencia. “Pero como non incluíu esta última parte na película, o resultado quedou bastante cínico. Porque, sen iso, parece que o malo sempre será malo, que quen practique a violencia practicará sempre, que non hai cambio posible”. A mensaxe era todo o contrario: Burgess quería manifestar que o ser humano ten a capacidade de decidir, que pode elixir entre o ben e o mal, que é o que fai humano e non… unha laranxa mecánica, é dicir, algo que, aínda que aparentemente estea vivo, é manexado por uns mecanismos –de aí o título e na novela enténdese ben, como di Olano, pero na película non–.

A violencia é un dos temas principais do libro, “e expono de forma moi seria, porque pídeche que fagas unha elección moral: Que sentes ante isto?”. Quedará claro que o protagonista non sente nada malo sendo violento, pero que lle vai a facer ao profesor interno vivir a historia con el? “Alex é narrador, agresor, e Burgess obriga ao lector a ser cómplice desa violencia desde o primeiro momento. Vostede segue a marcha deste agresor e si segue lendo, ten que pasar estas accións polo seu corpo”.

As malleiras, as violacións e a violencia extrema non son as contas de fai 56 anos da publicación do libro e, en relación con Laranxa mecánico, aparecen tamén paradoxos terribles nesta época. Un dos implicados na violación grupal dos Sanfermines de Pamplona en 2016 levaba tatuados os personaxes da película de Kubrick: Un exemplo de como se entendeu mal o que Burgess quería expresar. “Resúltame curioso como a estética da película está moi estendida entre grupos de esquerda e de dereita; grupos de música, seguidores de fútbol… pero non hai reflexión. Cando moita xente vístese a camiseta de Laranxa mecánica, non se que é o que realmente quere dicir”, explica Olano. “Eu creo que queren expresar unha especie de forza… Pero o que fan no libro e na película son ataques colectivos, moitas veces contra xente que non pode defender”.

Violación de Lynne Isherwood

A esposa de Anthony Burgess, Lynne Burgess –antes de casar, Lynne Isherwood– foi vítima dun ataque colectivo deste tipo. En 1940 foi violada en Londres por catro desertores do exército estadounidense. Estaba embarazada e, segundo todos os indicios, perdera ao seu fillo por mor desta agresión, ademais de quedar traumatizada para sempre.

Dezanove anos despois, os médicos dixéronlle a Burgess que tiña un tumor na cabeza e déronlle un ano de esperanza de vida. Prevendo o mal estado en que quedaría a súa esposa ao morrer, comezou a escribir compulsivamente para legar á súa parella o diñeiro dos dereitos de autor: cinco novelas nun ano. Un deles era a Laranxa mecánica, na que o escritor e Isherwood reflíctense de forma indirecta: nunha pasaxe da novela, Alex e outros drugs entran na casa dunha parella e violan á súa muller. O marido é escritor e a novela que está a escribir nese momento titúlase Laranxa mecánica.

“Creo que utilizou aquel episodio violento para facer unha especie de catarse”, di Olano. “Foi un intento de expiación do pecado [Burgess era católico, estudara nun colexio de xesuítas], non só destes agresores, senón os seus pecados. E para iso meteuse no libro, implicouse persoalmente, non se situou fóra da historia”, explicou. “Confesaba que gozaba escribindo, violando e dando talles malleiras, sen estar presente. El recoñecía que coñecía eses pecados e iso paréceme moi interesante porque non se escapa deses temas. Sabe o que é esa maldade, porque ela tamén é, en parte, mala”.

Este clásico do século XX en busca de redención, pensando que a súa vida estaba ás portas da morte, coa carga dun trauma que sobrevivira durante anos. Pero a vida tiña outros plans para Burgess. O diagnóstico que lle fixeron era erróneo, non faleceu. A súa esposa si, en 1968. E Laranxa mecánica perseguiuna toda a súa vida, porque na súa prolífica carreira, con máis de 50 libros editados, é a obra que máis diferenza destacou, pero baixo a sombra da película de Kubrick, con todos os malentendidos que a causou.

Esta tradución en eúscaro ofrece a posibilidade de volver ao espírito orixinal do libro. A edición que se publicará da man da editorial Meettok será, ademais, especial: contará coas notas da edición en inglés do 50 aniversario da novela, así como outras que Olano engadiu e que poden ser de interese para o lector vasco. “A miña intención era crear un artefacto. Había que aproveitar a oportunidade, porque é unha obra moi zumenta”, rematou a entrevista.