Imos botar unha ollada aos espazos de comunicación que estudaches: o espazo nacional, estatal e rexional.En
primeiro lugar gustaríame aclarar que cando falo do espazo de comunicación refírome ao espazo onde chega a comunicación. Diferencio tres espazos: o nacional, que abarca todo o País Vasco; o rexional ou autonómico; e o estatal, que se refire ao espazo francés ou español. Non incluín os medios de comunicación locais no estudo, xa que en si mesmos recrean ese espazo local; poden axudar á construción da nación, pero o espazo que reflicten non é a nación, senón o lugar.

Ben, agora imos ver como se propagan.
Os medios de comunicación máis consumidos son os que visitan o espazo estatal. Máis do 80% da poboación vasca consome a diario un medio de comunicación que lle fala de España ou de Francia, mentres que só o 35-40% consome medios que falan de todo o País Vasco. Por suposto, o cidadán pode consumir dos dous espazos, non son excluíntes, pero no mellor dos casos, o espazo nacional consome aproximadamente un terzo.

Que supón iso? Efectos importantes. Euskal Herria é un territorio que finalmente imaxinamos, ten unha lingua, unha historia, unha memoria, uns proxectos políticos, etc. Todo isto constitúe unha nación. Pero imaxinemos a unha persoa que vén de fóra: non ten eúscaro, nin memoria de aquí, non ten un proxecto político nacional para Euskal Herria, vive día a día nunha cidade e poida que vaia de vacacións a Cantabria. Cal é a experiencia diaria de Euskal Herria para esta persoa? Sobre todo o que lle dan os medios de comunicación, e sobre todo o imaxinario de España ou Francia, e o de Euskal Herria é moi pequeno. Por tanto, non existe unha nación vasca baseada no ámbito da comunicación.

Iso é grave de face ao futuro.
Que é Euskal Herria? Todos eses elementos que acabamos de mencionar, pero que hai que alimentalos todos os días, pola contra, coa velocidade que hoxe en día leva o mundo, cambian cada mañá. A cultura baséase na información e a cultura en si mesma cambia máis rápido que nunca; e xunto coas culturas, as ideoloxías, as visións do mundo…

Tendo todo isto en conta, a imaxe de Euskal Herria vai crecendo ou decrecendo nas últimas décadas?
Non teño unha resposta contundente, quizais nalgunhas dimensións está a fortalecerse e noutras está a debilitarse.

Pódese pensar isto tamén no ámbito da comunicación?
Si. Por exemplo, existen indicios de que é posible reforzar o marco nacional de comunicación. Conseguiuse que EITB expándase a practicamente todo o País Vasco; os medios de comunicación en eúscaro sufriron a crise, pero mantivéronse e colaboran na consolidación deste marco. Tamén hai indicios negativos. Creo que a dixitalización nos trouxo un gran retroceso: por exemplo, fai 10-15 anos, a superioridade de ETB entre os nenos estalou. No caso da prensa, a prensa nacional ha entrado moito máis, a xente non compra O País, O Mundo ou O Diario.é, pero en internet consómese moito. En canto á opinión pública, antes o conflito tiña moito espazo e iso agora foi ocupado sobre todo por outros asuntos do Estado. Nas redes sociais é impresionante o fácil que entra a información e os chistes do Estado… Non sei si imos cara a adiante ou cara atrás, pero vexo grandes riscos.

Cre que hai percepción dese risco na sociedade, nas institucións, na universidade…
Creo que non o hai. Ao longo de décadas debateuse moito sobre a influencia dos medios de comunicación e, por exemplo, falouse de como no franquismo de 40 anos non se logrou eliminar o sentimento nacional vasco. Pero había outros mecanismos de autodefensa: a ideoloxía, a cultura forte… Hoxe en día eses mecanismos debilitáronse: a cultura e a sociedade son moi cambiantes, as culturas do mundo teñen cada vez máis similitudes entre elas… e, por tanto, eu creo que os medios de comunicación teñen hoxe máis forza.

Somos un pobo de miles de anos, os romanos pasaron por aquí, os árabes, a lingua máis antiga de Europa, Franco… e nós sempre aquí. Repetímolo e non sei si non temos demasiada confianza niso, é dicir, si resistimos miles de anos, cremos que podemos sobrevivir outros miles…

Todo iso ten un ton mitolóxico hoxe en día… pódese
escribir o pasado, pero o futuro non está escrito. Hoxe somos unha nación, pero mañá? Tomando a tres millóns de persoas deste territorio, ás veces teriamos que pensar si somos unha nación.

Dis que os cataláns colleron ao touro polos cornos nas últimas décadas. Que fixeron?
Os cataláns viron desde o principio que a comunicación é importante. [Jordi] Pujol conta que ao principio da autonomía tiñan que demostrar á sociedade que fixeron algo grande e que tiveron dúas propostas sobre a mesa: facer policía autonómica ou facer televisión. ``Pujol dixo claramente: a televisión. Aquí antes da televisión xurdiron as Berroziak [precursores da Ertzaintza].

Os cataláns viron desde o principio que necesitaban unha forte rede de comunicación e de aí viñeron unha forte rede de medios de comunicación social, a irrupción dos medios privados no catalanismo, o consello audiovisual, a investigación… Na Generalitat sempre tiveron o tema na presidencia e non na cultura. Entre outras cousas, situaron a comunicación no centro dunha estratexia nacional. No primeiro goberno da CAV, houbo unha viceconsejería de comunicación até a creación de ETB e xa está.

Na industria, por exemplo, si se realizaron plans estratéxicos e puxéronse recursos. Na comunicación non se realizou ningún plan deste nivel. Con iso quizá mañá poidamos ser ricos, pero que seremos: españois, vascos, globais… O que nos dea un carácter de país non virá da industria, do tren, virá da identidade, da lingua, da cultura, e para iso fai falta comunicación. Desde as institucións non se viu a necesidade. Algunhas persoas veno, pero a política a favor diso non se desenvolveu.

Cales deberían ser os alicerces da estratexia para construír o espazo comunicativo de Euskal Herria?
Primeiro, unha política de comunicación consensuada entre a Administración, a sociedade civil e o mundo privado. As leis de comunicación están en todos os estados de Europa, aquí non. E aí si que temos que mirar á historia, xa que aquí no caso da nación e no do eúscaro, gran parte do que se fixo veu da iniciativa popular. Iso non se pode descartar.

Hoxe en día a ciencia ficción parece ser buscar a coordinación entre o Goberno Vasco e o Goberno de Navarra para desenvolver as leis de comunicación.
Hai pouco Arantxa Tapia dixo que o TAV era estratéxico desde o punto de vista da cohesión territorial. Eu quero ese esquema tamén na comunicación. Hoxe en día hai condicións para dar pasos neste campo en toda Euskal Herria. Faría falta unha formulación similar ao da creación de Eusko Ikaskuntza e Euskaltzaindia fai 100 anos: “Somos un pobo e si non nos movemos desapareceremos, por tanto, necesitamos unhas institucións mínimas”. E co apoio das catro deputacións de Hegoalde creáronse dúas entidades. Por que non pódese facer algo así no ámbito da comunicación? Por que non unha televisión do eúscaro en todo o territorio? Por suposto, para iso hai que superar a lóxica partidista e pensar que eses medios de comunicación teñen que estar por encima dos partidos.

Pos especial atención na televisión. Por que?
Porque é o medio de comunicación que máis se difunde na actualidade. Por suposto, a prensa tamén é moi importante porque crea unha imaxe nas elites políticas e culturais e iso inflúe en toda a sociedade, pero o medio máis potente para chegar directamente á xente é a televisión.

Xa se pode ver ETB en case todo o territorio de Euskal Herria.
Si, pero polo menos ten dous grandes problemas: un, que pouca xente o ve e dúas, que ten ao seu lado centos de televisións, alimentando espazos estatais e globais. Temos ETB, pero temos que fortalecelo. Ademais, só un medio de comunicación non fará nada, temos que pensar a comunicación como un sistema. Hoxe en día moi poucos televisores conseguen pasar do 15% da audiencia, pero se sumas o traballo de moitos, o 80% reproduce España. Actúan como sistema. Nós temos unha televisión para facer fronte a todo un sistema.

O espazo nacional é débil en comparación cos outros dous e nese espazo nacional somos poucos os de eúscaro: ETB, Euskadi Irratia, Berria, ARGIA, Hamaika… Estamos
a pagar esa falta de estratexia de comunicación e estamos a pagar unha mala política de normalización do eúscaro. Na recuperación do eúscaro, a escola foi a gran aposta; o problema deu resultados de problema no coñecemento, pero iso non axudou o suficiente con outras políticas. A escola ensina e esixe leis –a oficialidade–, pero daquela que impulsa o uso? A nivel social non se fixo o suficiente, e aí os medios de comunicación teñen un gran impacto.

Un lugar merece unha mención especial. Estudaches o Gran Bilbao e a situación é complicada.
Moi duro. No Gran Bilbao, o 30% das persoas que diariamente se penetran no espazo nacional de comunicación e o 90% das que se mergullan diariamente no espazo estatal. Nos últimos dez anos, a porcentaxe do espazo nacional ha perdido un 10%. Entón, para moitos bilbaínos que é Euskal Herria si apenas se moven de Bilbao A Grande e os medios de comunicación que consomen son de ámbito estatal? É un problema común en todas as capitais, pero o máis grave é que en Bilbao reside un terzo da poboación de Euskal Herria.

É posible construír unha nación vasca sen un marco de comunicación?
Creo que hoxe non. Se ninguén tivese un espazo de comunicación, nós tamén poderiamos subsistir como pobo. Pero estamos rodeados de ámbitos de comunicación, tanto estatais como globais, e ante iso nós non temos nada que facer. O mesmo pode suceder co Estado: é necesario o Estado para ter un pobo? Bo, si os demais non téñeno, quizá vostede tampouco, pero se os demais o teñen, vostede tamén o necesita, si non llo tragan. Moitos Estados fortes tamén están preocupados polo marco global e están a tomar medidas.