Desde cando es feminista?

Estudei a sección de Sociología das Ciencias Políticas na Universidade de Deusto e empecei a tomar conciencia do feminismo na década dos 70. Só tiven unha profesora no último curso e non nos nomearon a ningunha muller investigadora en toda a carreira. Deime conta de que algo ocorrera. Eu sabía que había moitas mulleres que estaban a facer grandes achegas no campo da sociología, pero non se falaban nin se aprendían en ningún sitio. O meu primeiro traballo remunerado ao finalizar os estudos foi na libraría Humanidades de Pamplona, onde organizé a sección de humanidades e ciencias sociais. Foi moi interesante, porque aquí había moi poucas librarías e, ademais, déronme todo o poder para traer todos os traballos que cría oportunos. Aínda non tiñamos perspectiva de xénero, pero si un gran interese por todos os libros sobre feminismo. Saín de alí e participei na creación do GITE [Equipo Operativo de Investigación Social, IPES] en 1978.

Con que obxectivo puxeron en marcha a ITE?

Reunímonos un grupo de profesionais de diferentes ámbitos: avogados, historiadores, economistas, sociólogos… Aquí, criamos que había un gran buxán na cultura e na investigación. O recinto da universidade de Opus non era máis que un recinto pecho e era unha sociedade moi conservadora. Seguindo o modelo das universidades populares que entón se coñecían, decidimos facer algo así aquí. Así creamos este grupo de investigación social. A idea era formar a persoas que non puideron acudir á universidade, sobre todo a traballadores, feministas, sindicalistas e persoas que se atopaban en iniciativas sociais. Eles tiñan prioridade. O éxito foi terrible. A xente non entraba nas aulas. Traballamos o marxismo, o feminismo, o ecoloxismo e a educación sexual, así como a historia de Navarra, pero enmarcada no contexto de Euskal Herria. Doutra banda, os nosos avogados e economistas asesoraban aos comités de empresa e aos sindicatos, porque naquela época non dispuñan dos recursos que teñen. Eu daba perspectiva de xénero e temas sobre o feminismo. Tamén se impartían clases de eúscaro. Á fin e ao cabo, tentamos ofrecer todo o que se pedía na nosa sociedade, que estaba a cambiar rapidamente.

Cal é o papel actual de GITE?

GITE sempre se adaptou ás necesidades da época. Moitas das liñas de aprendizaxe que puxemos en marcha foron recibidas por outras institucións e asociacións, como a Universidade Pública de Navarra. O feminismo, a teoría de xénero e a difusión dos traballos das mulleres, por exemplo, mantívose durante anos. A Biblioteca de Mulleres e o Centro de Documentación de GITE son un tesouro. Foi creada en 1985 e cada vez é máis importante. Reúne 15.000 obras e está en rede con todas as demais bibliotecas da mesma forma do Estado español.

Neste campo, GITE creou dúas iniciativas moi importantes: A Mostra Internacional de Cine e Mulleres de Pamplona, que este ano celebra a súa 32ª edición, e a Escola de Feminismos, posta en marcha pola miña irmá Silvia e que hoxe foi asumida polo Concello de Pamplona en colaboración con GITE.

Á marxe do feminismo, a sección dedicada á análise da situación sociopolítica internacional e á defensa dos dereitos humanos tamén está a traballar moi rápido hoxe en día no instituto.

Na Universidade Pública de Navarra abordou as primeiras liñas de investigación con perspectiva de xénero e feminismo. Por exemplo, definiron os itinerarios de empobrecimiento das mulleres e sinalaron que as mulleres se empobrecen máis que os homes. Por que ocorre isto?

Demostrouse que hai máis mulleres pobres que homes pobres e que hai máis pobreza. A principal razón é a dependencia económica. Algúns autores din que a orixe é o mesmo matrimonio. Moitas veces obsérvase que unha muller se desdobra ou queda sen parella, se empobrece. Pero iso non lles pasa aos homes. Ser o único proxenitor e, en especial, unha nova, adolescente, é considerada en Europa como unha das causas máis graves da pobreza. Son as adolescentes nais as que compraron todos os boletos para emprender o camiño da pobreza e a exclusión. As mulleres que se separan quedan con toda a carga da familia. Por tanto, isto supón un empobrecimiento dos nenos. Pódese dicir que é o propio matrimonio o que empobrece ás mulleres e as que mostran o divorcio ou a separación empobrecida. Ao casar, as mulleres rompen os camiños laborais, quedan en casa e, por tanto, se empobrecen. Algúns autores puxeron en cifras estes procesos de empobrecimiento.

Que valoración fai dos avances no feminismo?

O feminismo trouxo grandes cambios sociais para a muller e para toda a humanidade. Os máis importantes son a igualdade de dereitos, o recoñecemento dos dereitos sexuais e reprodutivos e a crise na familia patriarcal. Agora recoñécese a existencia de diferentes modelos de familia. Casar non é o único camiño. Non disolvemos á familia patriarcal, pero cambiamos moito. A desprioridad deste modelo de familia é a única maneira de romper o binomio submisión dominadora. Esa é a maneira de loitar contra a violencia de xénero.

Creo no cambio social. Os datos son evidentes e teño claro que temos que seguir profundando neste camiño. Agora o 99% fala de feminismo, é dicir, chegou a mulleres de todos os niveis sociais, non só a mulleres de clase media ou alta. Eu asómbrome. Desde hai cinco anos o cambio foi brutal. Antes iamos á manifestación do 8 de marzo, e este ano foi incrible, porque por primeira vez abriuse un novo concepto de folga: a folga que une os dous traballos. Se o traballo produtivo e o traballo de coidados paralízanse á vez, pairamos a todo o mundo.

Paréceme moi importante ver as cousas de forma positiva. Aos mozos sempre lles digo que pensen nos cambios que poden suceder dentro de 30 anos, porque eu mesmo vin cambios tremendos. Estes cambios, con todo, trouxeron outra cousa: que imos facer cos traballos de vixilancia? Temos dereito a estudos superiores, as mulleres somos máis que os homes na universidade e temos mellores resultados. Con todo, a nosa relación co mercado laboral é moi conflitiva.

Cales son os retos?

Referireime aos seguintes seis temas: mantemento do realizado; traballo de coidados; violencia de xénero; corpo e sexualidade; identidades e opcións sexuais; e patriarcado.

O primeiro e principal é manter os cambios. Se nos relaxamos, poderiamos perder moitos deses logros rapidamente. Ninguén nos garante que poidamos manter para sempre o que conseguimos. En 1995 celebrouse a cuarta e última Conferencia Internacional de Mulleres, organizada pola Organización das Nacións Unidas. Participaron máis de 30.000 mulleres. Non houbo máis reunións por medo, porque cren que si se volvesen a pór encima da mesa algúns temas que alí se acordaron, algúns países botaríanse atrás. Estivemos moi mal para aceptar os dereitos da sexualidade e o control do corpo. O Vaticano e os islamitas, en particular, mostráronse moi contentos coa vitoria da Igrexa católica. Ao final recoñeceuse que os dereitos das mulleres son dereitos humanos, pero apenas.

No que se refire ás tarefas de coidado e ao mundo laboral, entramos no mercado laboral, pero sen cambiar as estruturas do sistema. As mulleres non deixaron de lado o traballo de coidados. Ao capitalismo interésalle que fagamos ese traballo. Facémolo gratis, por iso estamos sempre en peores condicións fronte aos homes e por iso non conseguimos unha autonomía real. O coidado das persoas debe ser asumido polos poderes públicos. Por exemplo, non se pode facer nada mentres os homes non teñan os mesmos permisos de paternidade obrigatorios. Hai que cambiar o concepto global do mercado de traballo. É moi masculino. Aí non hai traballo de coidado e iso non é real. Non é un enfoque sostible. A investigadora socióloga María Anxos Durán mediu o número de postos de traballo que o sistema público debería crear para atender a todas as tarefas de vixilancia. Necesitaríanse 26 millóns de postos de traballo e actualmente hai 18 millóns de persoas traballando no Estado español. A produción e a reprodución social son as dúas patas da produción social.

Queres destacar a violencia de xénero.

Todos os sistemas baseados na desigualdade necesitan unha dose de violencia para perpetuar esa desigualdade. O sistema patriarcal protéxese a si mesmo coa violencia de xénero. A medida que avanzamos nos dereitos, a violencia aumenta para “pór ás mulleres no seu sitio”. Non estamos a traballar moi ben este tema. No período 2000-2015, 970 mulleres foron asasinadas en España. É unha guerra e non a que creamos nós.

Outro reto é o dereito ao corpo e á sexualidade. É unha reivindicación histórica. Poder vivir a sexualidade e moverse libremente pola rúa, viaxar… son os nosos dereitos. O sistema xudicial patriarcal e as súas leis non pairan de protexer aos homes e de culpar ás mulleres. É terrible.

Recoñecemento das diferentes identidades e opcións sexuais. Aí tamén temos un reto?

Queda moito por facer. Debemos ver, identificar e desobedecer as ordes de xénero. Cóntannos como debemos vivir a feminidade e a masculinidad. Dinnos o que nos debe gustar e o que debemos elixir. Estamos a adiantar algo, pero na oferta que fai a sociedade as ordes de xénero seguen aí. A maioría dos meus alumnos eran nenas, por exemplo, e non é casualidade. Detrás diso hai unha orde de xénero. As mulleres buscamos no sector público unha proxección do que sempre fixemos en privado, é dicir, o traballo de coidados. Somos profesores, sanitarios ou traballadores sociais. É o resultado das ordes de xénero. Ante iso debemos crear os modelos de xénero que queremos, seleccionando e cosendo as características desde o masculino e o feminino.

Que do patriarcado?

O patriarcado segue aí. Agora temos un patriarcado democrático, recoñecéronse moitos dereitos en teoría, pero temos teitos de cristal. O patriarcado e o capitalismo están estreitamente ligados. Doamos a metade do Produto Interior Bruto de forma gratuíta ao capitalismo. Ao capitalismo interésalle manter o patriarcado. Outra doazón é a brecha salarial, as mulleres damos dous meses ao ano ao capitalismo. É un trevo, e aí está o problema. O eixo central da economía non debe ser gañar diñeiro, senón garantir o benestar das persoas.

Cal debe ser o papel dos homes no feminismo?

Teñen que darse conta do que van gañar o patriarcado e o capitalismo e estar dispostos a facer o cambio connosco. O noso feminismo non é unha cuestión de igualdade, senón de cambio social profundo. Quixo cambiar todo o sistema e non só conseguiu a igualdade. Os homes perderán os privilexios e teñen que velo claro. Luís Bonino di que os homes teñen unha especie de cartón VIP para estar sempre vixiados, ter roupa limpa, comida preparada… Non saben quen lles deu, pero lles deu. Pois os homes teñen que devolver o cartón VIP dos privilexios.

É bo ou malo que o feminismo estea de moda?

Prefiro estar de moda que ser perseguido. Moitas veces quedan en superficialidades, pero a pesar de todo, paréceme que é moi importante aceptar de forma masiva unhas premisas, mesmo neste tipo de programas de televisión. A diferenza doutros movementos sociais, o feminismo foi moitas veces perseguido, desprezado, insultado. Non ocorreu co sindicalismo, por exemplo. Por iso prefiro que a xente se marche, aínda que sexa dun modo un pouco frívolo. Quizá son moi optimista, pero prefiro iso que magoar ao feminismo.