Este ano celebra corenta anos, as perlas que o grupo Itoiz regalou a Euskal Herria. Gravouse en 1978 nos estudos Bacchanales de San Juan de Luz, da man da discográfica recentemente creada Xoxoa. Hoxe en día atópanse diferentes versións: Mikel Erentxun (Duncan Dhu) e Amaia Montero (A Orella de Van Gogh) metérono nun disco de Gaztea e EH Sukarra ofreceunos o seu cos dedos encolleitos. Pero unha vez Joseba Irazoki saboreou o sabor delicado das palabras de Juan Carlos Pérez, no marco de Loraldia, unha noite no Kafe Antzokia de Bilbao na que se homenaxeaba a Itoiz. Alí sempre se ouven ao final das festas, a piques de romper as gargantas, os ecos da eresia Lau teilatu que rasga a noite nas festas de calquera pobo. En 2016, antes do partido Eibar-Athletic en San Mamés, o coro Sociedade Coral de Bilbao e corenta mil persoas fixéronme unha canción de agarimo nun cuchicheo.

Sería en Aiherra ou en Garazi. Chegou a Itoiz, a este Iparralde, para presentar o álbum violeta do mesmo nome que o grupo. Ouvimos o catro tellados e deseguido entrou nos nosos cerebros. Non se que tiñamos entón para sentirnos tan desgraciados, mañá morrereime entre a cervexa, a sidra e o kalimotxo que reivindicabamos a necesidade imperiosa da felicidade que nos prometía o quinteto de Mutriku e Ondarroa. A canción debía de ser catártica, o taumaturgo, é dicir, algo curativo, o que en realidade necesitabamos. No sur era a transición despois da morte de Franco, o movemento vasco estaba en dúbida, uns abandonaban a loita armada e outros se vían máis afectados polos artefactos e os tiros. Ninguén negará que era unha época de dúbidas, e a promesa de estar mañá, felix, nesas condicións, como a graxa, fose a mellor na reflexión.

Aquí estamos e
estou
contento e seguro
de que o teu pai tamén; e que
ben… como dixen a túa bufanda branca?

Aínda, –comprobado hai pouco no bar Abando con motivo da Aste Nagusia de Bilbao–, abonda con que alguén nos murmure aquí, para que case toda a canción deslícese de debaixo da lingua, coma se fose sempre nova como a fonte. Juan Carlos Perez, Jose Garate alias Foisis Jauna, Jose Antonio Fernandez, Estanis Osinalde, Joseba Erkiaga flautan, German Ors, máis tarde coñecido batería Jimmy Arrabit e cara ao final Jean Marie Ekay e Xabi Pery formaron o grupo Itoiz. Cada músico marcou co seu selo a evolución de Itoiz ao longo de dez anos. Continuaron co grupo Indar Trabes, fundado en 1974, pasando de animar os bailes a difundir os sons do rock progresivo e sinfónico relativamente de moda entón nas nosas beiras.

Juan Carlos Pérez (1958, Mutriku) foi a alma e a mente do grupo Itoiz. Escribiu a maioría das letras e melodías, pero nos discos de debut atópase o nome do poeta lekeitiarra Joseba Alkalde, e máis tarde, o de José Mari Argoitia e Bernardo Atxaga, entre os autores de letras. Lau Teilatu derramouse integramente do donativo de Pérez. Imaxinamos a uns mozos buxán que nunha das aletas da costa vasca teñen unha noite tranquila, deitados, con catro tellados no límite dos seus ollos e no centro da lúa, un cunha guitarra na man e o outro tocando o tambor, unha frauta cun aire no aire, os porros os uns aos outros, os beizos redondeados e botando fume, simplemente para gozar da vida. A repetición rompe un pouco esa suavidade da imaxinación, agriamente, porque aprendemos que non son felices do todo, ou polo menos desexan ser máis felices no futuro:

Catro tellados coa
lúa no centro e
ti mirando
cara arriba, co teu
fume nas mans cun charco… sopro!
Virá a min e
volveremos ser
felices nas
festas de calquera pobo.

Non sabemos quen é o teu ao que se refire a cantante, se home ou muller. Quizá non importaba. Pódense realizar diferentes lecturas. E claro que se fixeron! Na canción aparece un pai ausente, e ti o personaxe chora, cada oínte pode ser, a bágoa quítalle a cor! O pai, prisioneiro ou fugitivo, non era máis que un paso para representalo.

Cante
de doces
María Solt de Benito.
non
chores brancos e
as bágoas che descolorían.

A perla Lau Teilatu non colleu engurras. Aquí témola tan fresca como a ouvimos por primeira vez, impregnada dunha especie de conmovedora eternidade. As novas xeracións aprenden coma se fosen contemporáneas! A verdade é que, nese sentido, entra na balsa das cancións vascas, poucas palabras, todas elementais, ás que xa non se pode cambiar unha soa sen dar o seu equilibrio nun círculo vicioso, porque é unha música atractiva que cativa enseguida aos espíritos. Colleunos e a xeración segue cazando. Non foi segundo no concurso de Mellor Canción Vasca do ano 2005 de ETB, xusto por detrás da Morte de Xalbador (1978), de Xabier Lete. Esquecémonos de que estas cancións teñen autores e xa se nos presentan como populares no franquismo.

María Solt, de Benito Lertxundi, chega a un extremo da liña para fincarse os miolos. Lau Teilatu marca un fito entre a antiga xeración de cantautores e os fans do pop-rock que virá. Na década dos 70 electrificouse o canto vasco grazas a Anje Duhalde e Mixel Ducau, do grupo Errobi e Niko Etxart. Así mesmo, os cantantes de folk de Hegoalde encerráronse un pouco no mundo do acústico e artistas como Izukaitz ou Haizea buscaban novos camiños, tentando fusionar a música folk co rock sinfónico. Procede deste crisol de Itoiz, o Sr. Foisis á dereita do taboleiro e cunha presenza sorprendente do son da frauta.

Benito Lertxundi (1942, Orio) foi un dos grandes nomes do renacemento da canción vasca, do grupo Ez dok Amairu. Ademais de ofrecer creacións propias como cantos queques, bebeu valientemente da tradición suletina, aínda que trouxo un pouco a pronuncia suletina que lle gustaba a algúns. A versión de Maria Solt atópase no álbum de 1975 … e titúlase Maita herria ''. Lertxundi recolleu as coplas do bertsolari mineiro e irónico de Etxahun Barkoxe (1786-1862) e púxoas ao día cun son airoso. A anciá Etxahun namórase de Maria Solt e Kastea, unha parella estéril que espera un neno e namórase dela nun mardo de idade. Catro Tellados en alpargatas é unha intersección de séculos, un importante elo.

Felix, felix mañá
volveremos estar cun

pouco de champaña;
sen diñeiro pero as
estrelas están connosco, tocando un piano.

Na década de 1980 a situación de Euskal Herria era dura. Os grupos de boleira, que se chamaría Rock Radical Vasco, xa estaban a sacudir as táboas a modo de punk. Denunciaban o ambiente xeral de represión e violencia policial, primeiro en castelán e, máis pronto, tamén en eúscaro. Naqueles tempos, como noutros moitos campos, había que escoller: Era un fanático de Itoiz e, por tanto, evitaba a política ou era un seguidor de Hertzainak e gritaba até deixala en paz pola noite, desexando o libre futuro de Euskal Herria.

No programa Faktoria de Euskadi Irratia, o 5 de maio de 2018, ao mencionar Lau teilatu, Juan Carlos Pérez dicía: fíxome sentir moi espida. É tan sincero, auténtico, tan adolescente… corenta anos despois, para el é unha boa canción, circular. Aínda que condenados a camiñar sen diñeiro, a canción prometía o son dun piano, un pouco de champaña e unha felicidade amigable. Non o eliximos, e á cabeza de todo, eses catro tellados xa son o símbolo da sombra e a paz nas festas de calquera pobo…