Este texto nace coa intención de ser unha rede, co obxectivo de atrapar ao lector, para que siga polo camiño que prefira. E é que onde se cruzan o século e o segundo, como dicía o poeta, o exercicio da fronteira é constante. Na actualidade, un gran número de migrantes en tránsito quedan atrapados nas barreiras físicas e administrativas. Os exiliados económicos e políticos móvense a través de redes clandestinas diversas, non son o mesmo?, desde países subsaharianos alén do mar Mediterráneo, desde os Países Cataláns a Bélxica...

En concreto, o xornalista situou na capital belga o primeiro nó desta rede de textos, na Bruxelas de 1940. Varios cidadáns empezaron a organizarse en contra da ocupación nazi, entre eles os mozos Arnold Deppé e Andrée De Jongh. Este último, coñecido como “Dédée”, liderou a rede que máis tarde sería “Comète” até a súa detención. O mesmo De Jongh expresou: “Non fomos nós os que lle deron o nome de Comète ao que se chamaba ‘a liña Dédée’. Máis tarde, cando me detiveron en xaneiro de 1943, os [compañeiros] pensaron que era mellor cambiar de nome (...), segundo dixeron: ‘Vós sodes como os cometas, detendo a un, outro vén detrás’. Por iso déronnos ese nome”.

En gran medida, Comète era unha rede de mulleres novas civís. A súa primeira misión consistía en protexer, alimentar e acompañar aos pilotos aliados que caían no territorio ocupado desde Bruxelas a París. Nesta tarefa traballou, entre outros, Andrée Dumon, coñecido como “Nadine”. Je ne vous ai pas oubliés (Non vos esquecín) é o título da súa autobiografía inédita –xa teñen un exemplar na biblioteca do museo San Telmo de San Sebastián, levado por Martine Le Grell, filla dun membro da rede–. Nunha pasaxe do libro, Nadine di de Dédé: “Pronto me sorprendeu o seu sorriso, a súa alegría de vida e a súa enerxía desbordante”.

A ruta da rede Comète, en tren, continuaba ao sur de París, até Lapurdi. En concreto, en Angelu vivía Elvire de Greef, refuxiada belga coñecida como “Tante Go” en resistencia. Nadine dixo daquela muller: “Nunca falaremos bastante del. Era un home extraordinario. Tamén el nacera para o cargo de xefe. Mantivo en marcha durante tres anos todo o territorio do Sur da rede Comète”. Preseski, a señora de Greef e o seu marido entraron na rede en 1941 e continuaron colaborando cos seus fillos na resistencia até o final da ocupación nazi.

Decenas de persoas arriscaban a súa vida, axudando ás liñas de fuxida a ambos os dous lados da fronteira. A irundarra Maritxu Anatol, por exemplo, provía de comida para alimentar aos aviadores á rede Comète, así como de calzado e información. A saratarra Kattalin Agirre, pola súa banda, traballaba no hotel Euskalduna de San Juan de Luz (Bilbao). Traballou intensamente pola resistencia, colaborando con varias redes: “Comète”, “Margot”, “Nana”, “Mecano” e “Perroquet” Nestas arriscadas tarefas contou ademais coa axuda da súa filla Josephine “Fifine”, de 14 anos en 1942.

Roscas, nós, ocos

Numerosos mugalaris vascos participaron nas redes a favor da resistencia. Por exemplo, O traballo nocturno. No libro O contrabando no Bidasoa (Alberdania, 2011), a autora Rosa Arburua di: “Son moitos os nomes que se citan: Rufino Jauregi, Jean Baptiste Zugarramurdi de Ezpeleta e o seu primo Jean Pierre, Bernard Elissalde, Juan Pares, Don José Alcoz, Jean Baptiste Laporte, Maritxu Anatol, Florentino Goikoetxea de Hernani, Manuel Iturrioz… Este tres últimos, Comète.”

Neste sentido, no libro Manuel Iturrioz, As vivencias dun loitador (Alberdania, 2011) aparece o seguinte parágrafo: “Lezo [Urreiztieta] díxome que estaban a organizar grupos, unha rede, que tiñamos que asumir a responsabilidade de levar aos aviadores que caían na zona ocupada cara a Xibraltar e nós pasar da montaña a España. Díxome: ‘Ti tes que organizar o paso fronteirizo’. (...) Ao cabo dun intre apareceu cunha señorita. (...) Esta moza era unha belga que organizaba grupos de resistencia e dixéronme que a partir de entón axudaríanos en todas as viaxes como responsable da rede”.

Unha das investigacións máis ambiciosas sobre a rede é a que Philippe Le Blanc publicou en 2015: Comète: le réseau derrière a ligne (Comète: rede detrás da liña). Na súa opinión, Manuel Iturrioz e Tomás Anabitarte foron as primeiras guías que tivo a rede Comète: “Con todo, Florentino Goikoetxea é a única guía vasca que foi recoñecida e fiucega oficialmente”.

Segundo algúns autores, ao redor de 800 persoas foron acompañadas pola rede Comète alén da fronteira. Pola súa banda, Le Blanc dúbida desta cantidade: “Segundo un estudo realizado en 2006, foron 288”. Segundo o autor, o mugalari Florentino Goikoetxea acompañou a máis dun centenar de pilotos na proba. Con todo, “agora sabemos que ao redor de 170 dos 280 fugitivos pasaron por outras rutas, con outras guías vascas, sen a guía da liña de escape [Comète]”.

Palabras, imaxes, marchas

O historiador Juan Carlos Jiménez de Aberasturi realizou varios anos de investigación sobre a traxectoria da rede Comète no País Vasco. En 1996 publicou Vascos na Segunda Guerra Mundial coa editorial Txertoa. A rede Comète no País Vasco (Vascos na Segunda Guerra Mundial). O libro Comète sarea no País Vasco), que verá a luz o próximo mes de decembro coa incorporación de novos materiais. “Para min, cando comecei a investigar Comète, era de gran interese que se tratase dun fenómeno transfronteirizo, que se producía a ambos os dous lados da fronteira do País Vasco e que tiña un carácter internacional, é dicir, como ocorría un gran acontecemento histórico a nivel mundial nun territorio pequeno e como participou a xente do pobo”.

En concreto, a memoria da rede mantense viva a través das marchas e actos que a asociación Amigos da Rede Comète organiza todos os meses de setembro. Este ano celebrouse a decimonovena marcha, na que os participantes traspasaron a fronteira de Lapurdi a Navarra, coincidindo co 75 aniversario deste percorrido. Segundo escribiu o xornalista Mikel Urabaien no Diario de Noticias, o pasado 16 de setembro reuníronse no caserío Jaurikoborda ao redor de 40 persoas. Alí reuníronse, entre outros, os fillos do mugalari Inaxio Mihura e do piloto Ian Covington, José Ignacio e Tom, respectivamente.

Entre os participantes atopábase tamén a cineasta hernaniarra Iurre Telleria, que xunto a Enara Goikoetxea filmou o documental Azken bidaia, sobre a rede Comète, que se estreou en febreiro. “Empezamos a investigar en 2005 e estreámolo en 2011, no Festival de Cine de San Sebastián. Posteriormente, en 2015 organizouse unha gran exposición no Museo San Telmo, na que se mostraron moitos materiais que non se incluíron no noso documental”. Como traballo divulgativo, Azken bidaia ten un valor especial, xa que por unha banda, é unha obra audiovisual e, por outro, utilizaron os medios de ficción cinematográfica para ilustrar algúns testemuños.

A marcha serve como escusa para revivir a memoria e para crear vínculos e relacións. En palabras de Telleria, “fixemos uns amigos polo camiño e a da Comète é unha cita que todos os anos cumprimos moi a gusto”. Segundo Jiménez de Aberasturi, é tamén unha forma de traballar o “deber de memoria”, apoiada ou non polas institucións, que beneficia á cidadanía. A Rede Comète celebrará a súa vixésima marcha o ano que vén, na zona do Bidasoa, a ambos os dous lados da fronteira.

De feito, é bastante significativo a cita que recolle Arburua no libro Gau la, que di a patroa de Balkezen de Bera: “As nosas ovellas camiñan dun lado a outro. Comemos por aquí e por outra banda. Que saben eles que a un sitio chámanlle Francia e ao outro España?” [sic]. Así termina o Arburua e o xornalista a reportaxe: “Volvemos dicir que as fronteiras están dentro dos intereses dos ‘grandes’. E si cambian os seus intereses, tamén os seus límites”. n