Na distopía creada por Atwood, o patriarcado adopta a forma dunha ditadura fundamentalista, deixando ás mulleres sen dereitos e limitando o seu labor á reprodución. Ao ser unha sociedade na que a contaminación do aire ha esterilizado á maioría, as mulleres reprodutoras han pasado a ser escravas ao servizo de familias de clase alta que non poden ter descendentes biolóxicos, e viólanas continuamente. O éxito da serie non é probablemente ningunha casualidade que se produciu nun momento no que o debate sobre os ventres de aluguer está a lume vivo.

Os escritores Jen Green e Sarah Lefanu explicárono no seu libro Despatches from the Frontiers of the Female Mind: “A ciencia ficción permítenos investigar a situación actual da muller, para enfocar e iluminar mellor a situación coas súas propias metáforas de xénero; é dicir, podemos escribir sobre o futuro, pero en realidade estamos a escribir sobre o presente”. Así pois, si o traballo de Atwood tivo éxito, ten sentido pensar que foi grazas á súa capacidade para analizar a situación das mulleres na sociedade contemporánea.

Como adoita partir da pregunta “Que sucedería…?”, a ciencia ficción abre as portas á reflexión e imaxinación. Esta porta, ademais de analizar o presente, ofrece a posibilidade de especular sobre o futuro. No caso concreto da ciencia ficción feminista, o xénero permite un espazo para reflexionar e superar as discriminacións e opresiones que viven as mulleres. En palabras da escritora de ciencia ficción feminista Pamela Sargent, “só as mulleres poden mostrar ciencia ficción e literatura fantástica en ambientes totalmente novos ou estraños. Unha vez desaparecidos os recortes que afectan ás nosas vidas, poden predicir que podemos chegar a ser, ou mostrar novos problemas e límites que poidan aflorar”. Na mesma liña Green e Lefanu fixeron a seguinte declaración: “A ciencia ficción permite mirar máis aló dos roles restritivos impostos ás mulleres, estendendo a posibilidade de describir os nosos soños e pesadelos”. Ao parecer, a ciencia ficción é unha terra fértil para o feminismo.

Desde o principio o ámbito das mulleres

Con todo, a relación entre o xénero que nos ocupa e as mulleres non é algo novo. É máis, unha muller é a creadora da ciencia ficción: O xénero deuno a luz Mary Shelley en 1818 coa súa novela Frankenstein. Shelley, como é habitual na ciencia ficción, preséntanos a un ser inexistente pero que pode nacer a través da ciencia, centrándose nas consecuencias sociais que pode carrexar a súa creación.

Entre as mulleres que contribuíron ao xénero, Shelley atópase Charlotte Perkins Gilman e Thea Von Harbou. Perkins escribiu Herland en 1915, unha utopía que fala dunha sociedade exclusivamente feminina. Von Harbou publicou Metropolis en 1925, que o seu marido levou ao cine e que se considera unha das mellores películas da Mutua de Cine. Aínda hoxe todo o mérito recoñéceselle a Fritz Lang, o seu marido, aínda que a idea orixinal e o guion son de Von Harbou.

Tras a segunda década do século XX, existe un buxán en canto ás mulleres que contribuíron á ciencia ficción. Ao investir a situación inicial, o xénero pasou a ser monopolio masculino até os anos 70. Con todo, a segunda onda do feminismo revolucionou a situación, e as mulleres escritoras que apareceron de súpeto cambiaron radicalmente os códigos e os xéneros tópicos da ciencia ficción até entón. A ciencia ficción feminista estaba a piques de nacer.

“Na ciencia ficción, os roles sexuais son tan inalterables como o metal do casco da nave espacial, e a emancipación, a palabra descoñecida”, dicía Sam Lundwall en 1971, aínda sen darse conta de que a situación ía cambiar. Lundwall tiña motivos para ser pesimista, xa que no xénero que até entón permite representar promesas fascinantes e totalmente diferentes, todo transfórmase, excepto o xénero. Con todo, as escritoras dos anos 70 revolucionaron o panorama e trasladaron ao centro tanto as relacións entre os sexos como os roles de xénero en historias que se sucedían en sociedades imaxinarias complexas. Un bo golpe para un xénero afeito ás aventuras do espazo e a personaxes femininos con roles pasivos.

Ursula K. Le Guin considerouse o gran referente desta época, xa que inesperadamente entrou nunha zona masculina e revolucionou a orde. A el atribúense algunhas das obras máis importantes do xénero, aínda que a máis mencionada é The Left Hand of Darkness (1969). Neste traballo fálase de xénero e sexualidade, desde o punto de vista do terreal que acaba de chegar a un planeta formado por persoas que se converteron en hermafroditas e con capacidade de cambiar de sexo. Detrás de Le Guin viño toda unha xeración de escritoras que deron pé a novos temas e puntos de vista. Lisa Tuttle, Vonda McIntyre, Marion Zimmer Bradley, Octavia Butler ou James Tiptree Jr. son algúns dos nomes propios desta xeración. Algunhas delas presentáronse explicitamente como feministas, como Joana Russ. Russ presenta nos seus escritos a protagonistas con problemas de contradición, dúbida e identidade, co obxectivo de fomentar unha reflexión feminista sobre o papel social das mulleres. Unha vez xarada a bandeira azamboada nos plans de ciencia ficción –un pequeno paso para a muller, un gran paso para a humanidade-, a ciencia ficción feminista estabilizouse como xénero propio.

Desde entón, o caudal dos traballos que achegaron ao xénero non cesou. A traxectoria de anos tamén deu lugar á evolución, tal e como se pode apreciar nos temas e puntos de vista nos que se traballa. As historias fóronse facendo cada vez máis complexas e os personaxes de cada un deles presentan identidades diversas. Tan diversos que chegaron mesmo a chocar coa segunda onda do feminismo. Un paso máis aló, tamén xurdiron as correntes da ciencia ficción queer e decolonial.

Ciencia ficción en Euskadi

A influencia da ciencia ficción feminista chegou tamén a
Euskal Herria, como o demostra ZFFZ! AnsibleFest. O primeiro é un grupo de lectores e as siglas que lle dan nome non necesitan explicación: Ciencia Ficción Feminista en Zarautz. Neste grupo tamén traballan a corrente queer do xénero e está liderado por Arrate Hidalgo. O festival de ciencia ficción feminista, queer e decolonial AnsibleFest, que se celebrará os días 21 e 22 de setembro en Bilbao, conta coa colaboración de Laura Lazcano, Laura Huelin e Laura Gaelx na organización de Hidalgo.

Na revista feminista Pikara Magazine, no proxecto A Nave Invisible, na editorial Aqueduct Press e no programa feminista Sangue Fucsia participan, entre outras cousas, membros da tripulación de AnsibleFest. Nas súas continuas relacións co feminismo e a ciencia ficción, recoñeceron que son “profesionais e afeccionados” ao xénero. Ao ter diferentes aloxamentos, a súa forma de relacionarse tamén se aproxima ao xénero que tanto aprecian, xa que segundo explicaron comunícanse “de forma telemática” para xestionar as contas e tomar decisións. Só Hidalgo e Gaelx reuníronse cara a cara, e nesa reunión xurdiu a idea de levar a cabo o festival. “Queriamos abrir un encontro presencial para recoller os debates que se están dando nas redes sociais e nas revistas”, explicaron.

A maioría dos organizadores do festival son españois, polo que analizaron a situación da ciencia ficción no festival: “Se falamos da espectacularidade do feminismo e da ciencia ficción escrita polas mulleres, sen dúbida estamos a vivir un momento clave. (…) Hai moita xente do colectivo LGTBI+ que vén da fanfiction, os videoxogos, os xogos de rol e outros ámbitos máis aló do ámbito editorial con moita enerxía e ganas de facer cousas”. En canto a Euskal Herria, están a piques de explorar o campo, pero esperan que “AnsibleFest sexa un espazo para reflexionar sobre que pasa coa ciencia ficción en eúscaro ”. Ven a necesidade de reflexionar sobre “quen escriben, por que non hai máis autores como Mayi Pelot e que hai que facer para que estean” –o escritor que morreu hai dous anos en Biarritz foi pioneiro en escribir contos futuristas en eúscaro–. “Esperamos que dentro dun par de anos o panorama da ciencia ficción feminista en eúscaro sexa diferente… temos un par de proxectos en camiño e pódese dicir que confirman que imos en liña”, afirman con optimismo.

Ursula K. En homenaxe a Le Guin, tomaron o termo Ansible da súa novela Rocannon’s World (1966), unha palabra que dá nome a un dispositivo ou dispositivo que permite establecer comunicacións inmediatas superando distancias de anos luz. Se nos fixamos na capacidade de traspasar as fronteiras temporais nas que a ciencia ficción feminista está a mostrar, atopámonos con que o dispositivo é ficticio.