Vostede foi ordenado sacerdote en 1958. Dous anos despois, en 1960, 339 abades de Álava, Bizkaia, Gipuzkoa e Navarra escribiron e enviaron unha carta aos bispos españois, ao Nuncio e á Secretaría de Estado do Vaticano, na que denunciaban os abusos do Réxime de Franco.

Non viches o meu nome alí… Estaba en Zeanuri, ao saír. Os portadores da carta non me coñecían máis que ao cura que había no pobo, un cura moi coñecido, maior, Gabriel Manterola.

O tío de Ander Manterola, xefe do Instituto Labayru. Gabriel Manterola, director e escritor da revista en eúscaro Ekin, foi exiliado en Inglaterra durante dez anos.

Iso é! Ese era, como é natural, o principal referente. Apreciaba moito a Gabriel. El sempre le un libro, si, pero non un home moi práctico. Díxome algo, pero sen detalles. Eu, doutra banda, estaba na Escola de Oficios de Zeanuri, bastante atado nese sentido. Julen Kaltzada estaba en Orozko... Non tiña ningún coche, pero pensei comentalo con Julen. Namentres, publicaron as firmas e aí quedeime eu, sen asinar.

Chegou un novo tempo…

Ambiente que non coñecín no seminario. Foron anos moi movidos. Foron varias cousas. Era un novo sacerdote, tiña que desempeñar as miñas funcións eclesiásticas, e ademais era profesor da escola profesional do pobo, en Zeanuri. Dixen que era un cura novo, e o novo cura ten moitas ganas de traballar cos mozos. Pouco despois de ser ordenado sacerdote comezou Herri Gaztedi. Chegou a Bizkaia procedente de Gipuzkoa, da man de Valentin Zamora. Contactou primeiro con Ander Manterola. Organizaron un curso en Bilbao e pedíronnos que enviásemos aos mozos abadeones dos pobos. Enviei cinco homes de categoría cinco. Herri Gaztedi foi unha verdadeira escola para nós. Deunos unha nova perspectiva para facer o noso traballo pastoral. Ensináronnos a traballar desde arriba cara abaixo no seminario, transmitindo o ensino de Deus arriba ao pobo que está abaixo. En cambio, Herri Gaztedi ensinounos un camiño totalmente oposto: “Aí temos a sociedade, aí está o pobo –Euskal Herria, cos seus problemas–, a partir de aí, como inserir nese pobo a mensaxe de Deus?”. Entón aprendemos na igrexa –e en Herri Gaztedin– que os seglares eran os máis importantes. Tivemos unha gran lección Herri Gaztedi.

En 1964, a Igrexa católica iniciou o Segundo Concilio. Sen dúbida, aquilo era o que impulsara a vosa marcha.

Como llo diría? O Vaticano II non fixo máis que ratificar o noso camiño. Recordo que en Karrantza creouse un grupo de Herri Gaztedi, e un deles dixo: “Unha vez ponse ao granxeiro como papa [Xoán XXIII], e creou unha gran salsa!”…

Ese mesmo ano comezou Patxi Bilbao, abade de Gamiz (Bizkaia), a denunciar que as autoridades municipais enarboraban a bandeira española até o interior da igrexa.

Si. Herri Gaztedi tiña un responsable –o que chamabamos o conciliador- e nós tamén empezamos a xuntarnos, a facer asembleas. Iso fortaleceuse e así foi como o peche de Derio produciuse en novembro de 1968. Arruinámonos 60 sacerdotes e estiven un mes… Aínda así, non sería xusto si non mencionase o traballo da Escola de Oficios de Zeanuri, que me axudou moito. Tres anos despois de ir fixéronme director da escola, e aí vén a cousa. Moitos dos problemas dos estudantes eran escoitados polo director. Unha nai di: “O noso fillo di que fixo ben o exame, pero que foi suspendido”. Outro di: “Aí está un mozo, quere vir, pero non ten diñeiro para pagar a escola”… Non é o mesmo relacionarse coa xente –aínda que teña moi boas relacións–, como cura, como profesor ou como traballador.

Que queres dicir?

Como llo diría? Que sempre hai aspectos prácticos da vida. Unha nai vén contarlle os problemas do seu fillo e non dille tres Avemarías para rezar, non? E o traballo, o traballo escolar e o traballo de cura non son o mesmo: ao sete da mañá daba misa, e ao oito estaba na escola, até o mediodía. Ás dúas da tarde de novo na escola, até o seis. É unha historia moi bonita a da Escola de Oficios de Zeanuri. Valería a pena contalo. Escribín algo respecto diso. Para min a escola foi unha gran cousa. Ensinoume a vida mesma. Si es un vago cura, podes vivir sen facer nada. Si parécesche amable, na mañá da misa, insignias un pouco de doutrina aos nenos, vas ver a algúns enfermos, a axudar un pouco a algúns pobres… xustifica o teu traballo. Pero en gran medida, ti fas o teu propio programa. Si estás vinculado a unha necesidade, a un traballo, esa necesidade vincúlache, e a todo o que iso implica.

Dixo que os anos movidos. En 1968, os primeiros meses de ETA. O 9 de abril de 1969, caída de Artekale. O detido, pola súa banda, resultou ferido Mikel Etxeberria, que logrou escapar da operación policial. Este colle o taxi dicindo a Fermín Mosteiro que quere ir a Orozko. A continuación, unha disputa entre o taxista e o membro de ETA, e a morte dun mosteiro. A continuación veñen os arrestos. Entre eles, ti.

O mozo escondeuse en Orozko. Dixéronlle á súa noiva que Miguel estaba ferido dalgunha maneira, e ela preguntoume si podería facer algo. A noiva, de Llodio, foise a Maite Idirin, e ambos se xuntaron e foron aos sacramentos do Arenal, onde estaba Pablo, o tío de Mikel. Pero a casa dos sacramentinos estaba rodeada de gardas civís, e as dúas raparigas dixéronlle ao taxista que fose pasar. Coñecíame Maite Idirin, sabía que eu estaba na escola –Zeanuri e Areatza estaba entre eles, e está a escola–, e viñeron a min. Dicían que o mozo estaba gravemente ferido, e como eu ía ir a Bilbao, díxenlles que se facía falta reuniriámonos alí. Cando nos reunimos en Bilbao, estiveron co médico [Josu Arenaza], o que lles deu os medicamentos e logo gardou os abades de Orozko, no sagrario. De entre eles –o máis probable–, aos detidos en Artekale sacáronlles o nome do trío de Orozko, que deu o nome da noiva de Mikel, e el, o meu. Viñeron buscarme.

Onde che detiveron?

Na escola. Viñeron tres policías secreta da brigada social, e díxenlles que era a escola da diocese, e pregunteilles si tiñan permiso do bispo para entrar nela. Dixéronme que querían chamar: “Teñen teléfono?”, e eu: “Non”. Dous minutos despois de habelo dito, soou o teléfono da escola. Tiñámolo no taller e despois tocaba forte. Pero eles calaron. Pouco despois veu o famoso Criado. [Félix Criado Santos, Xefe de Policía da Brigada Social de Bilbao, duro torturador] Criado non estaba para bromas. "Que bispos e que bispos! Esposas e pistolas!”. Para entón, os alumnos xa se deron conta, e cando me sacaron os gardas civís, os alumnos fixeron o corredor, algúns chorando. “Conseguiches o que querías!”, un garda. Pregunteille: “Non, non conseguín o que quería. Eu quería estar aquí”. Leváronme a casa, pero eu non tiña nada e de alí a Indautxu.

É entón cando o cárcere sacerdotal de Zamora e os Sacerdotes son os horrores que relataches nos libros de torturados, que che levaron silenciosamente durante moitos anos.

Calaban, pero non se esquecen. Como llo diría? A experiencia da tortura é algo moi duro, tentamos superala da mellor maneira posible. Entón era novo, e aínda que para sempre se acordaba da tortura, non se me esquece o que o meu pai, ao ouvir que me habían torturado, pareceu dicir: “Quen son para pegar ao meu fillo?”. Non se pode estar baixo o peso da tortura toda a vida. E, por outra banda, na miña vida tiven outras experiencias, positivas. A Escola de Oficios, o traballo de entón, os bos amigos, a UEU… Con todo iso vives doutra maneira. Non todo foi tortura.

Pasou tres anos en Zamora, tamén aparece no libro do cárcere de curas.

Si. E quería saír de alí e volver a Zeanuri, por unha razón: Franco aínda vivía dando leña, e quería ensinarlle diante do pobo que aínda que vivise Franco e collese leña, non tiñamos que asustarnos, que tiñamos que seguir adiante. Pero non diría iso desde o púlpito. Quería volver á escola, pero alí xa tiñan outro director. Anos máis tarde, o guía da escola, Luís Arregi, díxome que non me volveron a dirixir, que estaba marcado desde o cárcere, e que iso non beneficiaba á escola.

Non como director, pero seguiu traballando alí.

Si. Tres anos despois naceu LAB. Veume Kepa Leiza de Bedia, pedíndome que tirase panfletos na fotocopiadora da escola. E a complicada historia de Euskal Herria! Andoni Unzalu, agora do PSOE, viña a por eses papeis. Esperaba nun bosque de piñeiros, nunha pequena cabana. Antes de chegar a Bilbao, pasaba por alí a propaganda. Viña nun pequeno descanso. Ás veces non levaba propaganda: “Hoxe non os levarei. Necesito máis. Para a semana que vén facer tanto”. De cando en vez non viña buscala e é máis difícil de fumar que sacar mil panfletos. As peripecias do noso Andoni Unzalu.

En 1972 es un fugitivo no Norte.

Arrestaron a Kepa Leiza e observei que a policía se achegaba de novo. Pero eu non tiña intención de volver ao cárcere. Era o comezo do curso, eu estaba na Escola Profesional e viñeron os policías. Escondinme nunha bufarda, metido entre os meus papeis. “Aquí debe!”, dicían os policías, pero os da escola non, mostrando a organigrama do profesorado: “Hoxe non ten que estar aquí. Non está aquí”. Logo sacoume un profesor no coche. Quixen ir a Cobreces (Santander, España), ao convento dos cistercienses, onde estivemos Julen [Calzuda] e eu, pero nos dixeron que non tiñan aloxamento, e funme a Ben Aparecida [Ampuero, Santander], aos trinitarios. Recibíronme moi ben. Expliqueilles a miña situación, votaron e decidiron que si. Permanecín alí, oculto. Un día foron visitala os trinitarios de Algorta e, polo si ou polo non, ninguén me recoñeceu, pasei todo o día na miña clase. Todos os días ouvía Radio París, e un día dixo que Franco estaba nos últimos. Tamén os trinitarios preguntábanme que dixera Radio París, e eu, o que ouvira, que Franco estaba ao final. Un deles dixo: Ti tes ganas de matar a Franco!

De aí, si, ao Norte…

Si. O meu plan estaba terminado. Levaríanme a Pamplona, e desde alí, coa axuda duns sacramentinos, cara ao Norte. Logo, díxome, pasaría só alén, a Urepel. Nin sequera sei por onde fun. Subín o outeiro e atopei o camiño. E mentres me dirixía a Urepel, atopei un pastor. “Vostede tamén vén fuxindo dese malvado Franco?”. “Si, si”. E Maite Idirin, de Urepel, recibiume. Con eles fixen unha vez, outra vez na casa do abade de Zeberio Amadeo Rementeria, que tamén se escapou, noutra casa das aforas de San Juan de Luz… Ao final estiveron alí Jon Idigoras e a súa muller. Por iso, cando morreu Jon, fixen a misa de defuntos. Así a historia!

Agora si, contou os “detalles” do seu amigo Eusebio Martija…

Bo, pois…

Era unha época bullicioso. “Anos movidos”, como vostede dixo.

Xabier Amuriza describiu ben o movemento desta época nas súas obras. Por iso, aínda que non sirva facer comparacións, paréceme que os mozos de agora non teñen a chama que tiñamos nós. A xente fixo un escapismo, cremos que as institucións o farán todo, e non é así. Como llo diría? Un día coñecín a Bittor Kapanaga a través de Gontzal Mendibil. Bittor era un home grande e simpático. Recordo que unha vez saín do cárcere e estiven con el. Xa estaban alí ETA VIN, EMK, LKI… e isto e aquilo, e Bittor díxome: “Onde hai unha boa terra, brota de todo: herba fermosa, herba, sasia, ortigas… A enfermidade fai dano e quitámolo. Tamén as matogueiras… pero a terra, aí queda. Iso é Euskal Herria, esta terra vai dar froito”. “Imos, pois, Bittor, así sexa!”, díxenlle…