A cita é na estación de Euskotren de Easo de Donostia-San Sebastián. As conversacións no Tabernáculo teñen o seu encanto, pero hoxe falamos co paso do topo, do metro ou o que sexa. De Donostia a Orio e volta. Atravesamos así a xeografía do Oreina. Nótase que é setembro, xa non hai tanta xente. Sen buscar moito atopamos un sitio onde sentarnos e charlar tranquilamente.

Moitos protagonistas e historias crúzanse en Oreina. Por onde tirou até o que hoxe podemos ver?

En Aginaga hai unha casa moi especial, a metade moi ben coidada e a outra metade cun desastre. Interesoume. Quen vivirá aí? Acordeime das tensións familiares que hai en todas as casas e de aí saíu un dos fíos. Logo combineino con outra idea que quería entrar na película: que pasamos moito tempo nos desprazamentos, só, e que entón somos máis que nunca nós. Cos segredos que non podemos contar a ninguén e con todo o que levamos dentro.

As localizacións teñen un protagonismo destacado. A través dos arredores de Aginaga, Usurbil e o río Oria, a cidade e a natureza que normalmente se mostran moi separadas, vostede mostra ambas á vez.

Fixemos un esforzo por tocar o menos posible as localizacións. Eu ao principio miraba esa paisaxe desde a estrada, e o que vía desde alí chamoume a atención. Viaxei dous ou tres veces polo tren, como hoxe, para ver o diferentes que son as dúas beiras do río. Nunha están os pobos, os polígonos industriais e a vida urbana, mentres que na outra parte é totalmente salvaxe. Nalgúns tramos non hai camiño. Iso levoume a reflexionar sobre a periferia especial que temos en Euskal Herria. Atopámonos cunha periferia na que conflúen natureza e industrias, caseríos e polígonos. Isto xera interesantes confusións, tamén entre persoas, e quixen reflectir esa realidade. Esa é a xeografía ou o universo da película.

A diversidade do lugar tamén explica a diversidade dos personaxes: un mozo saharauí, un garda forestal, dous irmáns de Aginaga que tomaron dous camiños diferentes, unha moza que traballa na gasolineira do seu pai…

Cando escribín o guion comecei cunha intuición dese tipo, pero logo cando fixemos a gravación atopamos unha realidade parecida. Vimos, por exemplo, que en Usurbil existe unha gran comunidade saharauí e magrebí. Falamos da xente que vive nesas localizacións, porque o ecosistema me parecía moi interesante. É moi actual, que se afasta dos prexuízos que normalmente temos, tanto dos que temos co mundo rural como dos que temos cos inmigrantes.

Os fíos destes personaxes crúzanse, pero tamén hai elipsis que non teñen un peche redondo. É Oreina un traballo que require esforzo para o espectador?

Creo que debo un respecto ao espectador e que ten a capacidade de encher esas lagoas. Nós aparecemos nun momento da vida destes personaxes e desaparecemos noutro, pero esas vidas continúan. A miña aposta foi falar de xente que normalmente non aparece nas películas, de xente normal. Teñen personalidades complexas e caras diferentes, como todas témolas. Non hai Grandes, non hai nada moi extraordinario. Nin sequera as cousas que lles ocorrían podían ser impensables. Creo que no cine damos demasiada importancia á emoción. Que todo ten que ser para crear unha emoción, que todo valórase segundo a capacidade de chorar ou rir. Pois a min o que máis me dá ganas de chorar son os realitys da televisión. Eu quixen facer unha película en contra desa sobrevaloración e desa tendencia. Hai emocións, pero aparecen como as vivimos nas nosas vidas, sen subliñar.

Chámame a atención o personaxe dun deles. Representa un arquetipo que se repite moito nas últimas longametraxes vascas: un home que non sabe xestionar as emocións, que se defende na súa frialdade no canto de resolver conflitos, seco…

É verdade que é algo que está reflectido nas películas que se fixeron ultimamente, pero creo que responde a unha realidade. Poida que sexa unha cuestión de xeración, pero miro á miña familia, miro aos meus pais, e creo que segue sendo así. En parte, ao mirarme a min mesmo síntome identificada con iso. Imaxínache que o outro irmán dese personaxe, aínda que doutra forma, é moi parecido. E todos os demais personaxes tamén. Viven mirando moi dentro.

Entre os actores que puxeron corpo a estes personaxes atópase Ramón Agirre, un dos máis recoñecidos. Xa traballaches anteriormente con el, e este ano recibirá o premio Zinemira como recoñecemento á túa traxectoria.

O que nos pasa con Ramón e outros é que son tan próximos que non os valoramos suficientemente. Parécenos que son os nosos actores, pero Ramón traballou con Almodóvar, Haneke… E se o fixo é porque superou o casting, non pode facelo calquera. Hai actores e actrices aos que imos botar de menos, e Ramón vai ser un deles. É unha técnica impresionante. Nunha secuencia, para repetir as cousas, devandito catorce veces, respirará sempre ao mesmo tempo. A miña preocupación non era ver a Ramón, senón ao personaxe. Por iso tentamos buscar unha interpretación e unha voz para non destacar demasiado, para facer desaparecer a Ramón Agirre e ver a Martín. Creo que o conseguimos.

En contraste, atopouse cun actor sen experiencia no mundo da comedia. Khalil encarna a Laulad Ahmed Saleh.

Si, pero era necesario. Desde o principio tiña claro que uniriamos aos actores e aos que non o eran, porque tamén é unha forma de dar credibilidade e de traballar. Neste caso, a imperfección natural dos que non o son contaxiou aos actores profesionais, e os demais aprenderon moito traballando xunto aos profesionais. Eu quedeime moi a gusto co traballo de Laulad. Ademais, en moitos casos non seleccionamos as frases que mellor están, senón as partes con imperfeccións. Iso dálle credibilidade. Cando falamos non pronunciamos perfectamente, facemos xestos raros… No cine tendemos á perfección e parece que é unha regra escrita, pero tentamos sacala de aí. Laulad ofrecéunolo.

Ouvímosche dicir que o proceso de gravación ten que ser aberto. Foino tamén agora?

Cando expós unha película deste tipo, necesitas un guión no que creas de verdade, pero, con todo, o proceso sempre ten que cambiar algo. Pola contra non ten sentido facer a película, mellor deixar o guion escrito. A nós, por exemplo, afectounos moito o proceso de localización ou o traballo cos actores. Pensas que un dialogo é redondo e cando ves que en boca dos actores dásche conta de que non, que non funciona, que non escribiches ben. Logo apareceron os animais de súpeto, ou collemos unhas imaxes moi bonitas que non podiamos imaxinar ao andar coa barca…

Foi difícil facer cribles estes diálogos?

A decisión que tomei ao principio foi non abusar dela, e o que é facer de maneira natural, tanto no referente ao eúscaro seleccionado como no referente á mestura de eúscaro e castelán. A nosa realidade lingüística é por si mesma complexa. Temos unha realidade en Donostia, outra en Ataun… e os estilos lingüísticos dos actores tamén son moi diferentes. Tentamos facela crible empuxando aos actores a introducir os matices do seu eúscaro. Foi curioso, por exemplo…

[Chegamos a Orio e baixamos do tren. Interrompemos un pouco a conversación. En menos de tres minutos chegará o tren de volta. Case sen tempo para falar doutros temas, penetrámonos de novo na praza Easo de Donostia].

Esquecín de que falabas… Dos idiomas?

Si, iso é. Foi curioso o que nos sucedeu con Khalil. Ela é vasca, tanto a actriz como o personaxe, pero cando nos diriximos a unha persoa dese tipo non cremos que saiba falar en eúscaro. Iso é o que se reflicte na película, pero o outro día fomos facer unha entrevista e iso foi o que ocorreu co xornalista. A película tamén serviu para facer fincapé neste tipo de cousas.

Pasaches por primeira vez ás terras dunha longametraxe de ficción. É un traballo moi diferente ao de Sipo Phantasma ou Infestan. A
xente normalmente espera o que fixeches antes nos teus traballos, pero eu, ao contrario, sinto a necesidade de romper con iso. Para min era un reto facer algo que non fixera antes, e quería demostrarme a min mesmo que tiña a capacidade de facer unha película convencional. Temos unha obsesión coa autoría, coa idea da mirada propia… A min paréceme unha actitude moi conservadora, retrógrada. Non son a mesma persoa que fai cinco ou dez anos, e é normal que non faga o mesmo tipo de traballo. Todos bebemos de cousas diferentes, todos copiamos o que nos gusta, e tamén hai que notar eses cambios. O de Woody Allen, por exemplo, xa é un autoplagio constante. A min iso non me interesa.

Aínda que fagas moitos outros traballos antes, moitos che consideraron cineasta agora. De feito, Oreina participará na sección “Novos Directores” do Festival.

Para moita xente non es ninguén até facer unha longametraxe, iso é así. Agora convertinme en director de cine. Pero non me importa moito, a verdade. É certo que ten certo prestixio social, pero todo é cartón pedra. Non fai falta un talento especial para ser director de cine; e canto máis coñezo a un director de cine, máis claro estou que é así.

Es crítico con produtores que viven moi lonxe dos creadores. Traballar con Txintxua Films fíxoo máis fácil?

Si, teño moi claro que son un privilexiado. O Txintxua permíteme facer cousas que doutro xeito serían moi difíciles. Se teño a oportunidade de facer esta película é pola produtora Marian Fernández. Tamén me empuxou a escribir o guion. A aposta, dadas as características desta película, non era nada fácil. Mesmo cando tiven momentos de dúbida, el deume o empuxón para seguir adiante. Devandito isto, é verdade que esoutro aspecto do cine é tamén un pouco erróneo: financiamento, festivais, venda internacional, distribución… Iso inflúe moito na difusión da túa película, e moitas veces inflúe en variables alleas ao cine.

O cine non convencional ten cabida na mesa de xogo con esas regras?

Non é fácil. Hai unha nova xeración: Aitor Gamentxo, Maddi Barber, María Elorza, Maider Fernández, Juan Palacios… Todos eles afixéronse a formas de traballo similares ás que tivemos en Sipo Phantasma. Poderán eles continuar facendo cine sen venderse? Probablemente non. Sería bonito que tamén empuxasen o camiño que están a facer, pero non vexo ningunha aposta por iso, nin por parte das institucións, nin por parte de ETB. Non é un cine que dea Goya e fotos. Non é que una sexa boa ou a outra mala. Necesitariamos as dúas.

Tivo vostede que venderse a si mesmo?

Polo menos en parte. Non tanto no traballo que fixen, pero si nas relacións que tes que ter, onde tes que estar, que podes dicir e que non… O xogo da hipocrisía tamén está aí. Todos temos un discurso revolucionario, pero logo te ves con algunhas elites e gústache estar aí. No meu caso, cando eu empecei non había tanta xente facendo o mesmo, e grazas a iso recoñeceume unha xente, fixen un camiño…

O recoñecemento da vangarda e o aplauso do público en xeral. Non é fácil combinar ambas as cousas.

Igual está mal que se diga, pero eu fago películas sobre todo para min. Con esa esperanza de ver aos públicos, pero para min. Neste caso tampouco realizamos visitas de proba ou similares. Unha película non é unha elección. Nin película, nin música, nin creación xeral. Devandito isto, creo que deberiamos superar a tendencia que temos os cineastas de desprezar ao público en xeral. Vivimos cómodos no underground, alimentámonos nun pequeno mundo. Tamén hai que saber sacalo de aí. Gustaríanos que o público en xeral estivese interesado en cousas novas ou máis perigosas, pero tamén nós deberiamos facer un esforzo para que este traballo nos gustase e achegase a ese público. Os que están nos extremos non van estar satisfeitos, pero fixen un intento deliberado de facer algo intermedio. Esta película terá a oportunidade de estar nas salas de cine, e a xente que vaia verá que se poden facer diferentes propostas. Que hai diferentes tipos de cine, diferentes formas de facer…

Agora Oreina fará o seu camiño. Pero despois de percorrer este camiño máis convencional, de que che interesa?

Escribo, pero non teño ningún plan en concreto. Agora non teño nin un traballo estable, porque claro, os cineastas non vivimos de facer cine. Por tanto, estou agora mesmo cunha sensación de desorientación. É curioso, ás veces asústame e outras me fai sentirme a gusto.

[O tren chega de novo a San Sebastián. Saímos á rúa, entre o resto de viaxeiros. Mentres sacabamos fotos, Almandoz confésanos o segredo de sacalo ben: unhas lentes de sol. O tres deixamos atrás a estación e instalámonos nunha terraza da praza Easo, cun gardo na man. Era de presumir que entón comezou a conversación máis interesante. Sen gravadora].