Que fai o xornalista detrás da cámara?

De pequeno regaláronme unha máquina de fotos e collinlle o gusto. Cando entrei na Facultade de Comunicación non tiña moi claro o que quería facer, pero nada máis empezar as prácticas deime conta de que quería estar detrás da cámara. Outros buscaban estar diante da cámara, como bos xornalistas, pero eu prefería estar detrás. Quizá tiña que estudar cine, pero bo. Recibín unha formación máis humanística que técnica, e non me arrepinto.

No Festival de Cine de San Sebastián presentarás Ryszard Kapuściński, un traballo sobre outro xornalista. Que tipo de película é?

Supera os límites do documental. É unha película de animación, unha imaxe documental, pero que intercala imaxes reais. Queriamos crear unha nova linguaxe. Quería facer unha soa película con dous xéneros narrativos. Non só queriamos facer un documental sobre Kapuściński, senón converter ao espectador no seu copiloto durante a guerra de Angola.

Por que Kapuściński?

Sempre me marcou. Lin todos os seus libros e el animoume a viaxar a África. Sempre houbo unha especie de vínculo entre nós. Sempre me deixou estupefacto. É escritor, non xornalista de guerra, e moitos din que foi o mellor cronista do século XX. Era moi poético, moi sensible, coñecía moi ben África. É incrible como contou a desestruturación de Angola, cando en 1975 conseguiu separarse de Portugal. Describe como a cidade de Luanda [capital de Angola] queda un esqueleto buxán cando os colonos volven a Portugal, como levaban todas as súas cousas ao peirao, en caixas de madeira, para embarcar en barcos… Sempre o imaxinei como unha novela gráfica animada.

Terminada a película Nomadak Tx, Pablo Iraburu, Harkaitz Martinez de San Vicente, Igor Otxoa e eu fómonos de festivais por todo o mundo. Despois diso, estaba ansioso por facer outra longametraxe. Levo dez anos traballando, pero por fin está aquí.

Estreastes Un día máis con vida no Festival de Cannes. Como está vostede?

Foi o mellor lugar para a estrea desta longametraxe que se alargou dez anos. Competimos na sección oficial e foi histórico. A acollida do público e a crítica foi inmellorable. Thierry Fremaux, director do festival, dixo algo que nos gustou moito: “Non serás a mesma persoa despois de ver esta película”. Foi terrible ir alí. A sección especial Perlak do Festival de Cine de San Sebastián tamén será unha sorpresa, xa que recompila algunhas das mellores películas presentadas noutros festivais.

O 26 de outubro estrearase en cines de todo o Estado e poderase ver en cine e televisión en moitos lugares de todo o mundo: En Portugal, Reino Unido, Escandinavia, Polonia, Bélxica, Alemaña, China e en máis de once lugares.

Mentres tanto, seguides cos documentais, non?

Si, por suposto. En abril estreouse Love, un documental sobre nenas forzadas a exercer a prostitución en Serra Leona e agora [a finais de agosto] vou a Uganda a facer un traballo sobre as persoas refuxiadas que veñen de Sudán. Temos outras cousas en Mozambique, en Serra Leona...

Encántame facer documentais, pero tamén me gusta mesturar cousas con outros formatos. Eu son unha especie de fusión, quizá sexa por iso. Sempre me interesou América Latina, África… e mesturar xéneros, como a ficción e o documental, ou a animación e o documental, como neste caso.

Que foi Nomadak Tx na túa carreira?

Un comezo marabilloso. Foi o meu primeiro traballo, e ademais unha longametraxe. A idea foi de Harkaitz e Igor de Oreka tx e do produtor Pablo Iraburu. Eles tiñan claro o que querían facer e convidáronme a participar. A txalaparta é a vida deles e puiden recoller e captar a enerxía que se xera deles. Foi incrible: a posibilidade de ir con bos amigos, a forma de viaxar, só a txalaparta e a cámara, a gran liberdade, con moito tempo e pouco diñeiro, con poucas ideas pero moi claras… Foron viaxes máxicas. A montaxe da película tamén foi difícil e enriquecedor. Un proceso moi orgánico, moi intenso e con moi bo resultado. A película gañou ao redor de vinte premios nos festivais máis grandes da historia. Iso déixache unha marca. Aí te dás conta de que queres facer ese tipo de traballos.

Por onde andastes e que resposta recibistes?

Estivemos a gravar en India, Marrocos, Laponia, Mongolia… Os de alí pensarían que estabamos tolos. A txalaparta é un instrumento que chama a atención, descoñecido, e que ademais emite un son forte e forte. Harkaitz e Igor tocan con todo o seu corpo e iso tamén é moi rechamante. A txalaparta abre unha chea de portas. Na India mirábannos con especial asombro os nenos, pero sucedeu o seguinte: tocaban no país dos samios cando saían de misa e ninguén mostrou interese algún. A verdade é que 30 graos baixo cero e quizá tamén por iso.

Como xurdiu a idea de facer o documental Minerita?

Cando lin a reportaxe que recolle o texto de Ander Izagirre e as fotos de Dani Burgui, sentín a necesidade de ir alí e coñecer a Abigail, unha moza mineira. Cerro Rico, de Potosí (Bolivia), foi a residencia máis dura e dura que vin na miña vida, especialmente para as mulleres. Viven nunha extrema violencia permanente, polo estilo de vida e porque cren que os homes mineiros teñen dereito a violalos e golpealos. Fun testemuña desa crueza e ese sufrimento. O peor de todo é que estas realidades non cambian facilmente. A única solución é saír de alí, pero para eles é practicamente imposible. Total frustración. Foi unha rodaxe moi dura en todos os sentidos e, ademais, un compañeiro de traballo sufriu un accidente e estivo a piques de morrer. Volvín moi emocionado.

Mantivestes a relación cos mineiros Abigail, Ivonne e Lucía?

Si. Abigail A Paz foise á capital a formarse para ser policía, pero volveuse a casa da súa nai no outeiro. Non quería deixala soa. Ivonne tamén está alí. Ademais, un dos irmáns sufriu un accidente e perdeu o brazo e a perna polo que foi trasladado ao hospital. A situación empeorou nos últimos anos.

Como che afecta o seu sufrimento?

De cando en vez pásomo mal, pero en xeral creo que o levo bastante ben. En Serra Leona é moi doloroso ver a nenos no cárcere e a nenas prostituídas na rúa. Estas ideas golpeeinas durante as noites no meu cerebro. Non podes evitar pensar nesas persoas, sabendo ademais que apenas podes facer nada.

Traballa para salesianos e Medicus Mundi, entre outros.

Teño moi boa relación cos Salesianos desde hai dez anos e xa fixemos outros tantos documentais para eles. Temos unha gran confianza e grazas a elas puiden coñecer situacións terribles: Entre eles, nenos e nenas de Colombia, nenas que exercen a prostitución en Serra Leona, nenas acusados de bruxaría en Togo, nenos das rúas de Angola e Haití, e refuxiados de guerra en Costa do Marfil. Con Medicus Mundi fixemos dous documentais en Mozambique, A febre do ouro e A luta continua.

É útil divulgar información sobre eses infernos para cambiar as cousas?

Si. Para cambiar algo primeiro hai que coñecelo. Para min foi un privilexio poder dar voz a esas persoas. Son o seu altofalante. Interésanme os relatos de loita da xente para sobrevivir. É moi gratificante ver que os teus traballos serven para cambiar algunhas situacións. Tras facer o documental Live, por exemplo, o Goberno de Serra Leona coñeceu o traballo dos salesianos, aplaudiuno, e agora comezou a traballar para acabar coa dramática situación de prostitución infantil. Conseguiuse chegar e mobilizar aos axentes con capacidade para cambiar as cousas. Aí está a sangría.

Como traballas os documentais?

A documentación é a primeira. Canto máis se prepare, tanto mellor. Facemos moitas entrevistas antes de ir por Skype, por exemplo. Levo poucas ideas pero claras. Son unha persoa aberta e gústame coñecer á xente. Reunirse con xente sinxela e escoitar as súas historias. Admiro a esas persoas. Ao ver como viven, como loitan en diferentes partes do mundo, non sinto pena, senón admiración. Eles son os protagonistas, os heroes nestes documentais, e así sinto ben.

É fácil camiñar por eses lugares cunha cámara?

En África sentes moi branco e séntesche nun estado de privilexio involuntario por nacer no primeiro mundo. Este privilexio obriga a que todas as relacións sexan sempre desiguais. Faga o que faga, vostede sempre pode ir alí, comer alí todos os días e volver á súa casa. Imaxínome que ás veces nos mirarán con envexa, sobre todo porque podemos ir onde queiramos. Ás veces tamén senten odio.

Despois do terremoto fomos a Haití a facer uns documentais por iniciativa do donostiarra Alejandro Pacheco, que traballa na ONU. Trátase dunha persoa moi intelixente e moi boa que tiña ganas de facer un documental desde un punto de vista positivo para mostrar as súas historias de vida. A Nómade viu a Tx e gustoulle moito. En dous meses fixemos tres bonitas películas, pero tivemos que soportar presións e insultos. Tanta xente foi a buscar imaxes horribles, agora hai unha especie de odio cara ao branco coa cámara.

O tema das persoas refuxiadas e migrantes está en clave.

A realidade asústame. Ver o xornal dá ganas de cuspir. Estamos a ver aos nenos dentro do cárcere na fronteira de EEUU, separados dos seus pais; deixamos afogar por centos de persoas no mar; declaracións xenófobas por todas partes…

É horrible, incomprensible, egoísta e miserable. Como se pode esmagar así a vida dunha persoa que foxe do inferno? E non é só unha cuestión duns políticos, é unha idea moi estendida tamén na sociedade. Sinto orgulloso de ser vasco porque aquí hai moita sensibilidade, proximidade e xenerosidade, moito máis grande que noutros sitios. Con todo, o que está a suceder é terrible. Como sociedade é unha vergoña o que estamos a facer.

Cal é o seu próximo traballo?

Ademais do documental de Uganda, temos nas nosas mans o proxecto dunha longametraxe de ficción. Freetown é unha historia baseada na situación do cárcere de Pademba, na capital de Serra Leona. No cárcere, con capacidade para 300 persoas, concéntranse na actualidade máis de 1.900 persoas, entre elas moitos menores. A este lugar chámano “o inferno da terra” e o que alí se ve é realmente duro. Estiven tres veces e chámame a berros. Ese é o lugar que máis me emocionou, xunto con Cerro Rico.