Antes de comezar co libro, teño que preguntarlle por vostede. Non tiñas présa por saír á praza, pero unha vez que o fixeches, quedas cunha sensación de plenitude.

Así é. No meu caso este foi o momento. Ao retirarme do traballo sentín a necesidade de ordenar os papeis, quería quitar moitos, e empecei a clasificalos. Cioran dicía que cando o artista fai algo sempre ten unha inseguridade, unha necesidade de adulación, que lle fai mirar á opinión dos demais. Pola miña natureza, un pouco neurótica, repasaba constantemente os poemas: escribes un, déixalo macerar, ao pouco les e aplicas a túa mente, a razón. Empezas a cambiar. Por fin dáse conta de que estaba ben desde o principio... Así andei. Ademais, o proceso creativo sempre vén dunha paz. E iso é ter tempo libre, saúde –tanto psicolóxica como física–, humor... Os poemas están feitos co sentido da idade e a propiedade da linguaxe.

Non pode xurdir da dor?

Non vexo a dor e a paz contrapostos. A palabra sempre sae dunha ferida. Se estou nunha situación de graza, quizá ouza trikitixa, baile e beba sidra. Nada se xera da saúde e da plenitude. Mira as cancións tradicionais: Era Pello Joxepe, Maitia non zira, Brodatzen... Todas esas palabras nacen da ferida. A paz non significa que cada un non teña as súas feridas. Pero se me devoraba a ferida, se non podo resistila, non poderei dicirllo. O que se apodera das feridas non produce nada. Ao meu irmán, Joseba Irazuz, é dicir, Bernardo Atxaga, ocorreulle: mentres escribía un libro, ocorreulle un problema familiar e quedouse en branco durante case unha semana. Se queres expresar algo, o mundo debe deixalo en paz.

Mencionou vostede ao seu irmán. El traballou no mundo literario desde moi novo, Garziarena, Zurgai, Erlea... Onde estabas namentres?

Estiven alí... Teño os meus traballos, as miñas obrigacións e a miña marcha. Para xustificarme, sempre digo que a poesía non é como unha novela ou un ensaio. Cando imos á montaña e temos sede, atopamos unha fonte inesperada, un chiripa de auga. Saciámonos nese chiripa, prodúcenos un pracer terrible, e grazas a iso seguimos no camiño. O chirrip ten ademais dous elementos: a auga –saciar– e o ruído. Con esa imaxe expliqueime. De todos os xeitos, fai uns 25 anos que estou a colaborar con Jabier Muguruza e saquei algúns poemas en varias revistas –Garziarena, Zurgai, Erlea–, moitas veces respondendo o paso do meu irmán. Deume unha cancha.

O Premio da Misericordia consta de tres episodios. Chamoume a atención, sobre todo no primeiro capítulo, como afastou o foco frecuentemente de Nin, unha voz tan habitual na poesía, a unha terceira persoa. Moitas voces falan.

Para dar identidade ao libro, púxenlle o título: O premio da misericordia e outras crónicas. A palabra crónica serve sobre todo para a primeira parte, pero atravesa todo o libro. As crónicas son historias, pero todas teñen unha presenza: o autor da crónica debe estar presente. Ás veces o Nin pode ser a terceira persoa, e ás veces pode ser a terceira persoa unha necesidade de afastamento, porque o que se conta é moi duro. Que é importante nesta maneira de entender a poesía? Detalle. Quen ten un instinto cronista vai en busca do detalle e, ademais, o detalle debe ter un significado. Unha crónica necesita unha carne, ten que pagarse a si mesma, cada palabra ten que ter carne. Neste camiño, na maioría dos poemas aparece unha voz. As palabras nacen na cabeza, no corazón ou no estómago. As voces que aparecen alí –as sementes que dan nacemento ao poema– nacen nas entrañas. Logo engádeselles todo o demais: contorna, historia, lugar... Para que unha planta domine a terra, a auga e a luz como cómpre.

Pero a crónica recolle o sucedido nun lugar e un momento. Require coñecemento do contexto. Non sentiches o risco de caer no erro, de facer algo que non sexa universal?

Ocórreseme que quizá na literatura (e na arte) os temas non son tantos. Soidade, morte, amor... Nun momento dado, como responde o personaxe ao medo, como vive o amor ou o desamor... É verdade, sexa crónica ou non, ese risco sempre existe, pero iso sería o problema do libro. Doutra banda, hai algunhas palabras que teñen unha forza especial na cultura universal. Por exemplo, a maleta aparece nun poema. En Grecia a maleta é coñecida como metáfora. Trátase dunha palabra de gran repercusión que indica a importancia da viaxe na vida da persoa. Noutro poema aparece unha persoa de fame, e no seu interior está O Gran Verme... ao final mórrese de fame. Todas elas, situacións que se poden atopar en calquera lugar. Ou aparece a tortura, algo que aparece no manual de calquera policía do mundo. A pregunta, con todo, é bonita: se hai unha simboloxía na miña poesía que aborda esa universalidade. Eu creo que si. Cantos símbolos temos as persoas para vernos, para entendernos? Lin que nalgún lugar non son tantas: o camiño, a árbore, o ceo, as nubes, a fonte... as primeiras imaxes que capturamos visualmente.

Moitas das imaxes dos poemas, se non de forma directa, están relacionadas coa Cousa Vasca: o cárcere, a institución, o denunciante, ou máis ben, o día do asasinato de Yoyes.

Si. O libro reúne tres xeografías emocionais, tres cociñas distintas, cada unha nunha sección. Ese ambiente sociopolítico en torno ao conflito está, sobre todo, no primeiro. Non digo que cando eu estaba na segunda ou na terceira xeografía o ambiente político era distinto, que eu estaba noutra xeografía. Por que ese ambiente? Pois como o vivín, porque o lembro. A condición do cronista é estar alí, pero non moi dentro. Se estás moi dentro non es cronista, senón algo máis. En cambio, se estás fóra, non o vives e non podes contalo. Falo deles, porque os vivín, porque para min foron unha presenza. Presenza moi profunda? Non, pero bo, por exemplo, coñecín a Yoyes, era amigo dos seus amigos, saudáballe algunha vez na zona vella...

Cara ao final destaca máis o Nin. E con frecuencia hai un eu que busca a beleza ou mesmo que, sorprendido pola beleza, contémplaa. Ía no Castiñeiro de Zubiondo ou na beirarrúa, por exemplo.

Os poemas das cancións pertencen á última sección, introducidos a petición do editor. Quérolles moito, teñen outra cor. Gustaríame que unha vez máis entrase nesa xeografía. Engaden ao libro un elemento de caos, e gústame que non poida chegar ao libro nunha definición. Dous elementos importantes para ler poesía están relacionados co caos: o momento e o modo. O momento da poesía e a súa forma non pertence a unha novela nin a un ensaio. Un libro de poemas non empezou e terminou para ser lido. Basta ler un ou dous poemas á vez para recoller a sombra dese momento, se o ten, e pornos en relación cun mesmo.

En xeral, son poemas escritos nun estilo máis ou menos plano, en ton narrativo. Linche que non che interesa a brillantez. Por que?

O meu esforzo é contar cousas. Para iso requírense tres condicións: ter algo que contar, saber contar e ter ganas de contar. O que se di é o mesmo relato. O que pasa ten que falar e non a linguaxe. A linguaxe non necesita protagonismo, ten que ser o asistente do relato, ten que limitarse a dicir o que pasa. Uso de metáforas e outros? Bo, ás veces si. Para dar unha unidade ao relato, cando a historia ten un lapsus e algo non se pode dicir doutra maneira.

Como lector, atopa a miúdo o que valora na poesía?

Supoño que si. Por exemplo, agora estou a ler a Jane Kenyon, e nesta tradición hai sinxeleza, humildade, narración. É dicir, contan cousas. Coa literatura vasca, en cambio, estou a viaxar ao cangrexo, cara atrás. Lin a Xabier Lete, por exemplo, e bo, non ten un ton moi narrativo, pero non é abstracto cando fala dos seus sentimentos. Ou lin ao bertsolari Pedro Mari Otaño. Ou eses versos do libro de Uztapide, os dos vellos, son humildes, pero ao mesmo tempo conta as cousas con forza. Agora estou con Gabriel Aresti, pero el utiliza ese ton forte en Harri eta Herri...

Costa crelo.

A cuestión é que queda aí: é tonificante. Cumpre o seu momento. Por un instante, se quero animar, leo un poema seu –Eu morrerei (...) / pero a casa do meu pai / durará / de pé, etc.- e é como un xute. Cada libro ten o seu momento, ti elixes cando ler e cando non. No meu non hai metáforas, subxuntivos –fagamos, que se vaian, que se convertan–. Ese é outro momento. Da oración.

E ese momento, o da oración, interesouche algunha vez?

Si, eu tamén o fixen. A oración é inevitable e estimulante. A todos nácenos nun momento ou outro. Serve para adorar a un mesmo. A cuestión é que é difícil, porque me sae un “Señor” ou un “Ti”. Pero eu non son crente, e instantaneamente vacilei. Con quen falo? Un escritor arxentino dicía que para escribir oracións non fai falta ser crente. Que era el quen necesitaba ese dialogo. Outra cousa é, segundo a crenza, o asombro que pode producirnos. Por exemplo, agora estou a ler un poeta recentemente morto, no Lume co Señor de Patxi Ezkiaga: Lembrando a Gandiaga. Son as oracións. Compreino porque Gandiaga aparecía. E si, como en pelota, as cabezas de Gandiaga ponlle o peto, pero logo interloja co Señor –en maiúsculas–. Chégame de cando en vez , por exemplo, cando usa a palabra viaxeiro. Sucede que a fe non seca a palabra, non produce na poesía o leve temor, a sombra, ese tremor que as palabras necesitan para chegar ao seu interior. Sexa como fose, leo un par de veces, me cogo a pastilla e dúrmome marabillosamente.

Á hora de escribir, utilizou con frecuencia fórmulas fóra do estándar: Eu´e, Ne´ lagoa, Bat´e, T´ala... que buscaches con iso?

Non puiden resistir –rindo–. Non é un simple capricho, con todo. Xa dixen que as bocas nacen nas entrañas, e ao que vén das entrañas non lle serven as normas da academia. Esta voz sae a golpes co elemento silábico mínimo. Non podo expresar un xesto rápido en seis sílabas. A metade das sílabas quedan demasiado. Na dramática, o xesto e o golpe silábico teñen que coincidir. O rexistro académico está ben, debo comezar unha tese filosófica utilizando os touros e os elementos retóricos para que poida dar tempo a entender o que digo. Pero na dramática necesito algo de gran velocidade, que saia a gallarón, a golpe de golpe. A miúdo, este rexistro neutro frustra a dramática. Se necesito moitas sílabas para dicir o mesmo, sacúdoa do xesto. Se digo “non podía máis” en lugar de “non podía máis”, é por algo. Dicimos máis en castelán. Un só golpe. En eúscaro vexo unha inflación de sílabas. Unha extensión da frase que vai contra a expresividade.

Para atopar unha solución, curtas as sílabas e, ao mesmo tempo, o dialecto aparece inevitablemente. Non dirán “Gehio” en Ibarrangelu.

Si, iso é así. Non sei como se di alí, pero seguro que non usarán tres sílabas, dirán “gehidxau” ou algo así. Nun poema manda o ritmo, a palabra está supeditada ao ritmo, mesmo non depende do autor, senón dunha música. Necesitamos unha linguaxe económica no que os golpes silábicos, a forza e o xesto únanse. E é tan evidente que hai un desaxuste... Vexo unha falta de dramatismo nas películas, nos teatros... no tráfico social a narración dramatizada non está reflectida. Onde lle ouvimos amolar? De todos os xeitos, o tema non me quenta. Se o editor me di que substitúa o “ne” por “o meu”, non vou empezar a dar a guerra.