“En Frisia non tivemos a ditadura de Franco, a relación entre o holandés e o frisón non é conflitiva”, afirman os creadores do proxecto bartelje, contextualizando a situación sociolingüística daquela tranquila rexión costeira do Mar do Norte. Os frisios non viron a súa lingua nun estado de vida ou morte, non hai movementos entusiastas en favor da frisoa nin unha profunda concienciación. Pero como todas as linguas minoritarias, o frisiera xógase a supervivencia: si non se toma ningunha medida, o futuro cambaléase.

Foi precisamente no bertsolarismo en eúscaro cando un grupo a favor da frisoa viu o modelo de activación da sociedade. Aínda que a metade dos habitantes de Frisia saben frisón e os datos de uso son bos, a maioría considérano como unha lingua doméstica e coloquial, polo que no ámbito público recórrese ao holandés e ao inglés, e no formal non hai nada que dicir. Cren que a improvisación oral pode ser unha escusa para xogar coa lingua e un medio para sacar o frisio á praza.

Bart Kingma e Mirjam Vellinga forman parte do grupo que puxo en marcha este innovador proxecto. É director de cine e gravou o pasado inverno un documental sobre Kingma e o bertsolarismo no País Vasco. Entre outras cousas, estivo na final do BEC e nunha clase de bertsolarismo de ensino regrado. O velling, pola súa banda, é membro da asociación Afûk, que se encarga de impulsar o frisio. Tamén participou na final de decembro no BEC.

Ambos quedaron fascinados pola influencia que ten o bertsolarismo na sociedade vasca. Mencionaron a “maxia ” que se creou a través da linguaxe, e destacaron o avance que se pode dar si hai algo así no frisio. Á volta da visita ao País Vasco pensaron en iniciar unha improvisación en frisón, polo que aínda están nos seus comezos. “O que buscamos é que a linguaxe non sexa un mero medio de comunicación práctica, que teña outras funcións”, di Velling. “Estamos a buscar novas audiencias, pero tamén un novo uso da lingua. Quen nunca escribise un poema en frisón, poida que faga un verso frisio, porque é divertido”.

Ante a ausencia de improvisadores orais en Frisia, procedeuse a buscar aos candidatos que se acollan a esta actividade. En primeiro lugar, convidaron a unha serie de poetas a que se animasen a improvisar. “Viñeron uns 40 poetas e moitos deles ofrecéronse a tentalo”, di Kingma. Aínda que xa se están realizando as primeiras probas, Velling asegurou que nalgunha ocasión apareceu esa “maxia” do bertsolarismo: “Algúns se atreveron a cantar e de aí saíu algo”.

Os vascos como modelo

Con todo, a improvisación en frisiera ten un gran inconveniente: Como xorde de cero, todas as características, incluídas as normas, teñen que ser definidas, e iso non é tarefa fácil. O mesmo nome, bartelje, é novo inventado. “En Frisia non hai moitas tradicións propias, quizá relacionadas co deporte e outras similares, pero non co idioma. Non temos música tradicional, nin improvisación oral”, explica Velling.

Para a construción da personalidade de Bartelje recorreuse ao bertsolarismo en eúscaro e adoptáronse as normas máis importantes: a forma de rimar, a medida, cantar a cappella, etc. “Aprendemos dos vascos trucos útiles para crear un poema oral improvisado, por exemplo, comezar o bertso desde a última frase e construír todo o demais segundo iso é un bo punto de partida”, di Velling.

Agradeceron especialmente a colaboración dos bertsolaris no ámbito das melodías, xa que lles ensinaron as melodías máis apropiadas. Frisian converteuse nun grupo de cancións tradicionais que se conservaron en poucas ocasións e que utilizan cancións populares do pop para crear novas melodías. A música de Elvis Presley ten un gran éxito entre os que empezaron a tocar en Bartelj.

Sen a axuda de instrumentos, a cappella, tamén teñen perfectamente definida a regra para cantar. “Expomos introducir guitarras, tambores, etc. para non parecer demasiado obsoleto, mirando á xente nova”, lembra Kingma. “Pero decidimos que non, pola contra estariamos demasiado preto de facer música pop e queremos separarnos diso, bartelje é outra cousa”.

Impacto social

A improvisación oral e os impulsores de Bartelje saben que iso pode ser unha ferramenta eficaz para atraer á xente. En calquera caso, tamén mostraron a súa disposición a tratar temas serios, xa que na final do BEC viron que os bertsolaris utilizan un discurso ligado ás preocupacións da sociedade e grazas a iso, ademais do aspecto lúdico, o bertsolarismo ten un compoñente social.

“Naquela primeira sesión que fixemos cos poetas vimos que moitos deles subían ao escenario coma se fosen humoristas, dicindo “a ver si ímonos todos a rir e a rir!”, explica Kingma. “Facer humor está ben, por suposto, pero debemos evitar que o improvisador fose un pallaso, pedímoslles seriedade”.

“En bartelj queremos que o bertsolarismo vasco sexa parecido, é dicir , que se fale de temas profundos da sociedade, que se xere un debate”, engadiu o director de cine. “Aquí temos algúns temas sociais: Inmigrantes, coidado do medio ambiente... espero que Bartelj axúdenos a desenvolver a nosa identidade e a ampliar a nosa conciencia. Si chegásemos a romper tabús, como fan os bertsolaris, sería unha gran cousa”.

A intención dos impulsores de Bartelje é tamén influír no salto do frisio ao contexto privado ao público. “Non usamos demasiado o frisio no público, por exemplo nas oficinas ou nos trámites oficiais”, cóntanos Velling. Mostrouse sorprendido ao comprobar que as notas en eúscaro nos edificios públicos de Euskal Herria eran normais.

A pesar da presión constante das linguas máis fortes, a conciencia vaise espertando paulatinamente entre a cidadanía. Segundo Mirjam Velling, “do mesmo xeito que no País Vasco, Frisian está nalgúns sitios con forza no idioma e noutro non tanto. Cada vez máis persoas aceptan os beneficios do plurilingüismo e tratan de educar aos seus fillos e fillas en frisón”. Con todo, consideran imposible atraer aos que viven exclusivamente do holandés, salvo excepcións. “Que Bartelj consígao sería bonito, pero de momento non é máis que un soño –di Bart Kingma-, os que só saben de holandés non teñen unha actitude agresiva coa frisie, pero tampouco teñen interese no noso idioma”.

En distintos recunchos do mundo, o reto é manter e reforzar as improvisacións orais tradicionais que están a piques de desaparecer. Os frisios tomaron o camiño contrario, é dicir, crearon a súa propia improvisación desde o baleiro e hana socializado. A pesar de que o bertsolarismo acompáñalles, Kingma e Velling saben que non vai ser fácil. “Nós non temos unha tradición de 300 anos, ademais o bertsolarismo ten unha chea de normas e nós temos que definir e pór por escrito as nosas, porque pola contra non poderemos difundir o bartelje na sociedade”. O máis difícil é dar o primeiro paso, e iso, polo menos, xa o fixeron.