O Diario de Navarra do 31 de outubro de 1916, na súa terceira páxina, trouxo a crónica da sesión da véspera do tribunal, asinada por EME. Segundo explicábase, Txirrita escribiu versos sobre Eusebio Babaz, ex alcalde de Legasa, ao pedir a Tomás Alcain 40 pesetas polo aluguer de coches. Estes bertso-paperak vendéronse por 10 céntimos (pesetas) nas festas de Santesteban, creando un gran balbordo na rúa: “A algazara pública revestiu caracteres de desorde e tivo que intervir unha parella da garda civil“. Babaz, indignado, demandou ao bertsolari e ao que fixera o encargo. O 10 de novembro o mesmo xornal traería a sentenza: ambos foron condenados.

Mikel Taberna atopou a sentenza no libro 205 da Audiencia Provincial de Pamplona: Leva data do 6 de novembro de 1916 e son 14 páxinas “secas” escritas a máquina. A sentenza sinala que Tomás Alcain, de 60 anos, vivía en Legasa desde que era natural de Pamplona, e que o acusado cumpriu os 60 anos. José Manuel Lujanbio Txirrita, de 55 anos, xa vivía en Errenteria. A sentenza sinala que o repertorio orixinal axustouse ao sétimo folio do sumario, pero desgraciadamente Mikel Taberna non o atopou en ningures. Pero si se ve a esencia destes versos traducida ao castelán.

Mikel Taberna repasou a esencia de Txirrita e declarou: “Estes versos non son tan graves. A bicicleta, por encargo, fora moito máis crúa en contra das mulleres e de quen non podían defenderse. Que o alcalde recorra aos tribunais por estes versos... quizá outros elementos teñan o seu peso: A diferenza estaba entre Alcaine e o status de ambos, o cal non podía levar a que os pequenos se risen...”.

Os xuíces Martín Perillán, Xullo Sala e Bruno González escribiron os seguintes argumentos para que Alcaine e Txirrita fosen declaradas culpables: que se escribiron por desprezo cara ao alcalde os feitos que se contaban en verso e que ademais se escribiron na lingua predominante na rexión (“habitalo, de propósito na lingua dominante, no país onde se chegaron aos populares; en versos…”). Estas circunstancias deixaban clara a intención dos autores: dominar ao demandante e darlle mala fama. Alcaine e Txirrita, ambos foron igualmente insultados polo xuíz (“delito de inxurias graves por escrito e con publicidade”) e culpables: Alcaine, por revelar cousas ofensivas ao bertsolari e por facer que Txirrita póñase no papel da maneira de facer dano (“revestiu devanditos conceptos da forma ritmica e incisiva ou mortificante”).

Sanción económica e insumisión

A pena que lles impuxeron era a de exilio de tres anos, seis meses e vinte e un días, polo menos a 25 quilómetros de Legasa. 250 pesetas cada unha; é dicir, a metade do custo do proceso, cada unha das partes.

Alcain interpuxo un recurso ante o Tribunal Superior de Xustiza de Madrid, pero non foi admitido na causa.

Con todo, no auto do 21 de maio de 1918 o xuíz instrutor, Mariano Zirikiain Gea, ditaminou que os dous acusados eran insolventes, é dicir, que non tiñan diñeiro suficiente para pagar a multa imposta. De feito, solicitou ao Concello de Hernani o embargo de 2.000 pesetas dos bens de Txirrita, e recibiu a seguinte resposta: O secretario do Concello, Juan Mendizabal Otaegi, manifestou por escrito que o patrimonio do pobo non figuraba no lugar en nome de José Manuel Lujanbio. E a documentación do Concello de Hernani recolle tamén o testemuño oral de dous veciños: Ramón Arbelaitz Zapiain e Julian Alzelai Elortza afirmaron que coñecían persoalmente a Txirrita, pero que non lle coñecían de nada.

A cambio da multa, o xuíz incrementou a pena aos dous condenados coa expulsión de Legasa. Tamén indica que até entón non atoparan a Txirrita, polo que non puideron quitarlle un céntimo ao bertsolari.

Novos versos para un acontecemento antigo

Por que Alcain pediu a Txirrita que puxese versos? Todo comezou a noite do 3 de agosto de 1913. O alcalde de Legasa, Eusebio Babaze, escoitou a explosión fronte á súa casa e ao día seguinte, cando presentou unha denuncia no cuartel da Garda Civil de Sunbilla, denunciou a tres paisanos por haberlles estalado: Tomás Alcaine, Pedro Hualde e Francisco Mendiola. O tres enfadáronse con el porque facía un par de semanas impuxéralles unha multa de cinco pesetas por blasfemia, cinco pesetas máis por desobediencia ao alcalde Hualde e unha peseta máis a Alcaine por incumprir as ordenanzas do pobo.

No caso que se celebrou en Pamplona/Iruña, o tres procesados negaron que se produciron as explosións e o xuíz pechou o caso sen xuízo, ao non haber probas de que fosen o tres.

Tomás Alcain dirixiuse a Txirrita e, facendo pór versos sobre estes feitos, devolveu ao alcalde a súa denuncia ante a Garda Civil. Esta serie de versos levaríaa ao xulgado xunto a Alcaine Txirrita e levaríalle máis castigo que a dinamita aos xuíces de bertsos “insultos”.

TRES AVOGADOS CON PESO HISTÓRICO

Avogado de Txirrita: Gabriel Iziz Bo

Nado en Aibar en 1889, comezou a súa carreira como avogado. Máis tarde adquiriría fama por defender a cidadáns con poucos recursos económicos: asumía os que outros avogados non querían. Tamén impartiu clases e charlas dirixidas aos traballadores. Foi asasinado polos fascistas o 31 de xullo de 1936: O seu corpo foi achado na fosa común do monte Erreniega, no estado de Maryland. O seu pai era alcalde de Aibar, membro de Esquerda Republicana, e asinou como representante popular a favor do Estatuto de Estella, que abarcaba o catro territorios de Hego Euskal Herria. El tamén foi asasinado polos fascistas un par de meses despois do asasinato do seu fillo.

A placa conmemorativa de Gabriel Iziz Bo atópase na rúa Maior de Pamplona, colocada pola Asociación de Familiares de Fusilados de Navarra. Este blog conta por que os seus descendentes colocaron a cebada na rúa en homenaxe a estes fusilados. Aquí tes a súa ficha do Fondo de Documentación sobre a Memoria Histórica de Navarra.

Avogado de Tomás Alcain: Fernando Arbizu Aguado

O que ía sentar con Txirrita no banco dos acusados elixiu avogado pamplonés: Fernando Arbizu Aguado. Tampouco este tiña moita experiencia no oficio. Pero máis tarde converteuse no legista máis famoso, xa que foi o que redactou o anexo foral do Código Civil español. O seu pai e o seu irmán chegaron a ser alcaldes de Pamplona.

Avogado do ex alcalde de Legasa: Manuel Arantzadi Iruxo

Eusebio Babaz compareceu ante o xuíz para levar a cabo o xuízo ao bertsolari Txirrita e pagou os versos a Tomás Alcaine para que fose condenado por difundir versos en contra da súa honra. Para levar a cabo a demanda, contratou a Manuel Arantzadi Iruxo, avogado de Estella e político jeltzale, dúas veces deputado nas Cortes de Madrid (1918 e 1923) e membro activo do Napar Buru Batzar do PNV. En 1918 foi un dos fundadores de Eusko Ikaskuntza e en 1923 un dos fundadores dA Voz de Navarra. Traballou na elaboración do Estatuto Vasco. Durante a Segunda República Española ingresou na Coalición Católica Foral, que era antirrepublicana. No golpe de estado de xullo de 1936, en nome do PNV de Navarra, publicou un comunicado a favor dos rebeldes.

14 versos "delituosos", que dicían?

Mikel Taberna atopou no libro 205 da Audiencia Provincial de Pamplona a sentenza que condenou a Txirrita: Leva data do 6 de novembro de 1916. Por desgraza, os bertsos orixinais, en eúscaro, non os atopou Taberna en ningún sitio. Así nolo manifestou: “O Arquivo Municipal de Pamplona, o Arquivo Xeral de Navarra, o Tribunal Supremo de España, o Arquivo Histórico da Garda Civil, os xornais, os fondos das familias implicadas... neles preguntei e en todo falta a proba principal! É moi curioso. E non deixar pegadas no pobo! Seguirei preguntando aos cidadáns. Teño esperanzas de que aparezan”. Pero na sentenza si aparece o seu contido traducido ao castelán.

Os “insultos” irreversibles

Segundo a crónica do Diario de Navarra de 31 de outubro de 1916, o pamplonés Joxe Agerre Santesteban fixo unha das traducións ao castelán dos versos de Txirrita e a outra traducida por Jenaro Larratxe Agirre de Bera. Segundo o cronista, ambos fixeron traducións “totalmente diferentes ”. Os tradutores sinalaron que era imposible traducilo literalmente (“o vascuence é dunha estrutura distinta do castelán, tanto que non é posible facer unha tradución literaria“).

Pero o avogado do ex alcalde de Legasa Eusebio Babaze, que interpuxo unha denuncia contra Txirrita (por facer versos) e Tomás Alcaine (por encargar os bertsos), recoñeceu que as dúas traducións eran basicamente iguais. O avogado de Txirrita, pola súa banda, alegou que, como podía deducirse que naquelas palabras existía algo malo, sendo tan diferentes as dúas traducións realizadas? O xuíz considerou que ambas as traducións eran basicamente as mesmas. A sentenza só contén unha versión en castelán, e non especifica si esta versión é traducida por Larratxe ou Agerre.

O escritor, xornalista e político Joxe Agerre Santesteban, ademais de traducir os versos, tamén fixo labores de intérprete no xuízo entre os dous acusados (Txirrita e Tomás Alcaine) e os xuristas.

BERTSO BERRIAK MIREN IBARLUZEA ITZULIAK

Na revista Bertsolari, a bertsolari e tradutora Miren Ibarluzea volveu a traer ao eúscaro os 14 bertsos que lle levaron ao xulgado Txirrita (máis abaixo). Cabe destacar que Ibarluzea traduciu en verso e rimado o contido do castelán.

1 No ano mil
novecentos catorce
produciuse un curioso
caso entre os
legasianos.
E para cando
nos atopamos
, que falta nos
fai ter paciencia!

2
Actualmente en Legasa hai un
urroztarra chamado Eusebio.O
paciente está sen galóns, o que foi o
primeiro xefe.
Ten trázaa do
que sufriu ben porque non é moi gordo.Nunha
palabra, é un home que
xa estivo paseando comigo.

3
En cambio, eu non dei
ningún paso para enredalo.
Tamén
tiña unha casa de confianza onde poder ler as cartas.
Pero o home que me quitou unha vez a
peseta para
pagar unha multa, non fixo intención de
entregarlla a ninguén.

4
Isto é bo!
No canto de esmagar a razón e contrariarla, o
home se enorgullece de
nós coas súas negras cellas.
Con todo, alí aparece gardando as
multas para si mesmo.
Fixérao con moitos outros,
connosco, como non!

5
Presunto fiscal notarial!
O meu aliado de inimigos!Tiramos
á forza a quen
se apresuraba a
cobrar as multas
e devolveuno todo.
Nós cremos que é a mellor
maneira de acabar.

6
Nunca pensaría
que fose así.
Pero hai diferenzas
que empezan a operar.O que se
alegraba de
castigar aos inocentes, pretendendo ofender a
nós, non puxera un anuncio
dicindo que eramos estraños.

7 Hai
cincuenta anos
que vivimos en Legasa, como
se sabe desde hai tempo en trázaa
da sombra.
Dille que Deus protéxanos
do mal sabor de algúns!
Cargáronnos de palabras falsas, como
nos fixeron con Cristo.

8
Dilles
que lle puxeron a dinamita.
E como resultado, frítenos a
mala fama e a perda.
Pero o amolo máis
grande foi porque tivo
que pagar os
pratos estragados.

9
A Garda Civil chamounos
primeiro a declarar
e explicounos a nosa marcha
para saber de todos.
Pero ao fin alguén se deu
a
coñecer alí que, segundo el, non
mereciamos castigo.

10 Cando
nos entregaron os gardas civís ante
o
xuíz da Sala do Val, o Sr.
Etxandi
tomou a palabra
para desculpar a falta da
competencia presentada
e analizar o asunto na zona de Pamplona.

11 O
xuíz enviounos a
Pamplona, vendo todo,
para que decidisen alí,
comprendendo e aprendendo este asunto.
Alí todo estivo da nosa parte,
salvo o medo.
Home, a que meterse en leas se todos
os males están vivos?

12 Estímase
que un amigo
lle interrompa para chamarlle
cando lle di
unha carta en Pamplona.
No medio
das súas
influencias poríanos
en liberdade.

13
Desde que se nos
atrasou marchouse.
Nunca se pode andar mal por
camiños equivocados!O
xuíz non podía dicir que bebera
do
noso peto, porque todo saíra da pel do
home en cuestión.

14 Esperamos volver
ao noso traballo!
Canto perdeu o home a curiosidade da
xente!
Pongámonos neste
caso:
O noso Tomás, Pedro e Francisco
xa descansaron.
Retraducción da tradución