Como se afronta o proceso de pintado dos hastiales?

O proceso… Eu empecei con Xabier Alvarez Eulate. Coñecina en Olite, aos 18 anos. 1962, supoñamos. Naquela época non viramos ningún libro de arte nin de pintura. O calendario dunha tenda de comestibles en casa, a cruz do dormitorio dos pais e algunhas fotos. Até aquí chegaba todo o noso imaxinario. Cando estabamos a estudar en Olite, atopei un prospecto dun medicamento, que tamén tiña marxes brancas, e nese anaco de papel fíxenlle uns debuxos e ensineillos a Eulate. Pareceulle interesante e prestoume algúns libros de Picasso. Foi entón cando se me abriu por primeira vez o ceo, ou a arte, en esencia: liberdade, deformación, non similitudes… Foi entón cando, para min, a realidade empezou a ser unha escusa para falar da vida. E a realidade é amarga, é bela, é dura, é amable, e é… como é.

E iso é o que se ve nas paredes desta igrexa?

En certo xeito, si. Aí tes as pateras, por exemplo. Acordábame moito das pateras. Con todo, as miñas pinturas son diferentes ás de agora. As de agora son de plástico e as que eu pintei son de madeira, daquela época. Chocaban contra a costa das Illas Canarias, íanse achicando, e xunto ás espadas atopar os cadáveres de moitos dos que volvían a aquelas pateras. A imaxe estaba cosida no meu interior, fixera moitos debuxos, e trouxen o tema ás paredes desta igrexa. Son mundos que non vemos ou que vemos pero que non queremos ver. Nas paredes desta igrexa, xunto con pateras, pintei unha figura humana. Non se que fai, si está a mirar, si está a ver ou si sente algo. Non sabemos de onde vén nin onde vai. É dicir, non hai lectura oficial. Eu tentei debuxar un cadro que contemplase aquela chea de cadáveres e aquelas ruínas humanas. Un pouco máis abaixo, ese mozo…

Toca o tambor.

Liches o tambor de Latorriz?

Novela de Gunter Grass. Si.

Aí tes o tambor de hojalata. Quere denunciar o nazismo, decidiu non falar, senón tocar o tambor. Esnaquiza isto, rompe aquilo… Tiña ganas de pintalo, de dicir que non á traxedia das pateras, que non é posible, que é pura inxustiza. Fronte ao tambor puxen outra figura e exclamei: [Edvard] O berro de Munch. Pero Munch non grita porque o mundo vai mal, senón porque el está mal: é pintor, está metido nunha gran crise e de aí o seu ruxido. Púxenos de fronte, un gritando contra as inxustizas sociais, e o outro que quere desafogar o seu malestar.

Este tema, xunto con outros elementos, aparece no muro esquerdo. Na parede dereita, outros elementos. O elemento central, no muro central, é Xesucristo crucificado.

Un día, mentres pintaba subindo a estada, un home entrou na igrexa. Debía de sufrir un accidente, e viña moi torpemente. Púxose a falar co albanel e, ao cabo dun intre, apeeime da estada. [Juan Ignacio] Era Lasagabaster, director fundacional da Catedral de Santa María de Vitoria. Deume alegría. Viu o que fixera até entón e apresurouse a dicir: “Isto ten que ser unha igrexa”. Nunca pensara niso. Fixera xa varios borradores, unha serie de debuxos, pero tiña que ser igrexa, non, non o sabía. “Ten que ser igrexa”. Isto puxo límites ao meu traballo, non estreitos, pero delimitou o meu traballo.

A Igrexa, pero non dos discípulos.

Si, si. Que significa que ten que ser “igrexa”? Que é a “igrexa”? Esta igrexa de Andetxa construíuse no século XVI e reformouse dous séculos despois. Alí casáronse os habitantes de aquí, realizaron funerais, bautizos… A Igrexa foi un punto de encontro nos pobos pequenos. Contáronme que na igrexa de Santa María xogáronse e fixéronse travesuras. Moitas cousas. Cando empecei a pintar, pintei primeiro a Cristo. Polo seu tamaño e cor.

Non polo asunto?

Non tiña ningunha dúbida respecto diso. Sabíao. Quería crucificarme, da cruz ao descenso, á resurrección… Unha mestura de crenzas cristiás. Cristo morreu, Deus Padre sostívolle polos sobacos, e os seus amigos colocaron unha escaleira para axudar a Cristo a baixar. Xa fixera os bosquexos, subín a pintar… e deime conta de que non funcionaba. O único que necesitaba era que a relación entre os elementos que tiña na mente fluíse. A medida que xorden os problemas, tiven que buscar solucións… Empecei a traballar e deime conta de que non podía aguantar máis de tres horas. Fatigábame. Teño o costume de traballar de forma compacta. Loitei contra a parede.

Que é “loitar contra a parede”?

Iso é! O que a xente non entende é que tes que loitar contra unha parede branca, que esa parede está silenciosa, que grita, e que tes que dialogar con esa parede, sobre o tamaño, a pintura ou a composición. Comecei a traballar ao redor do nove da mañá e traballei até mediodía. Pola tarde viña eu só, pero non a pintar, senón a mirar. Collía unha cadeira, instalábame no centro da igrexa e comezaba a mirar o que pintara. Simplemente, mirando. Dicía á xente: “Estar a mirar non é unha tarefa calquera. Podes entrar nunha habitación escura e acender unha vela: se estás distraído, é pura escuridade, pero si estás atento, ese raio de luz da vela déixache ver algo. [Está emocionado] Ninguén sabe que é iso, pero hai algo. E iso era o que eu viña buscar polas tardes.

E atopábalo porque se dixo “algo”?

Antes ou despois, sempre vía “algo”. E non sei tampouco que era: nunha, a pintura dunha; noutra, o tamaño da figura humana da outra. Un mundo xorde dentro de ti, que traes á mañá seguinte á parede contigo. E tocarás o que fagas ou che tirarás adiante sen máis. Por exemplo, teño un amigo, o matemático Jesús Mari Goñi, que collía o tren en Pamplona á primeira hora da mañá e víñame a Vitoria. Baixaba do tren, tomaba a súa bicicleta e viña a Andetxa para axudarme. Unha vez referíame á cabeza dunha imaxe. Jesús Mari traíame as pinturas, que sempre me acompañaban. Ao mediodía, foi comer e díxome: “Sabes cantas veces pintaches esa cabeza?”, e eu: “Unha vez”. Ela di: “Non, 25 veces!”. “Contáchelos?”, “Si!”. Non chanceaba. De feito, as paredes son engurras, fai sombras, a pintura que che gusta nun momento determinado, a próxima vez non gústache.

Nunha gústache, na seguinte non, pero xa o pintaches.

Nese caso, paseime toda a mañá pintando unha mala cabeza, ata que dixen “Orain bai!”. Pero o máis difícil é dicir “Agora si!”, porque non hai ningunha medida e o borrador non serve para nada. Nos meus bosquexos víase un xefe ou un centenar de xefes, pero non se pode copiar unha cabeza mirando os bosquexos. Tes que facer saír esa cabeza que tes dentro, e aí vén a loita, e aí empeza a muralla a prometerche, a dirixir o teu traballo, a dirixir o camiño… E cando estea feito, non mires atrás. Iso é o peor. Pensei en non retroceder.

Que queres dicir?

Por exemplo, supoñamos que estou no taller, pintando. Canseime e deixei o traballo. Púxenme de paisano, márchome, e ocorréulleme mirala de novo. Zas! Vin algo. Maldita sexa! Colle o pincel e voume, a tocar con moito coidado o detalle que vin… e nese momento cáeme algo, ou me ensucio as roupas da rúa, ou… Mirar atrás ponche a atopar algo. Poida que suceda por forza maior, pero o certo é que se repite e repítese. Nesta igrexa tamén me sucedeu varias veces.

A pesar destes belos muros pintados, o público non pode entender o mundo que alberga a obra, o seu significado.

Ese é o problema. Nas paredes desta igrexa ven infinidade de elementos. O público coñecerá algúns elementos, pero moitos outro non. A xente necesita explicacións e para iso editamos un folleto no que Jesús Mari Goñi e eu, a través de textos e fotografías, poderemos entender ao público. Por exemplo, en todas as paredes sempre aparecen a vertical e a horizontal. O pintor ten que insinuar esas liñas e o espectador, e iso é o máis difícil, ten que esforzarse por velas. Facer un esforzo. Esta é a primeira lección artística: o espectador debe facer a pintura. É dicir, ademais de ver que hai árbores, ten que preguntarse por que están aí esas árbores, por que teñen certos tons, por que…

Son claves para percorrer paredes pintadas, para entender o que se ve.

Direille unha clave, moi importante, para o espectador. Pintei unha crisálida nunha das paredes. Como é sabido, a crisálida ten unha bolboreta dentro. Se tratas de arrincar esa bolboreta pola forza, morrerás. A crisálida debe romper a pupa de seda por si mesma. O espectador que acode a esta igrexa de Andetxa é tamén un crisálida, cunha bolboreta oculta no seu interior. É a incidencia do espectador que non sae da pupa. Deille pistas para que poida seguir o camiño. Cada un ten que facer ese camiño, na medida dos seus desexos e das súas posibilidades. E non é fácil, porque ver arte non é tarefa fácil, pero tampouco ler, nin ver cine. Se conseguimos vela, faise tamén unha bolboreta, unha cousa máis bonita, máis fermosa, máis bucia. Máis probable.

Pola contra, verá o mundo.

Segundo Platón, vivimos mirando ao interior dunha cova. Vemos sombras alí e cremos que esa é a realidade. Pero un día, ao volver, mirar fóra da caverna, a realidade é outra. Así na igrexa de Andetxa e na arte en xeral: Cal é a realidade que ve o artista e o que o espectador debería ver? Iso é un proceso moi malo, que se fixe, que se interese, que quere dicir que se fagan preguntas. E o mundo non dá ocasión a iso, obríganos a vivir de présa e correndo, de distracción a distracción.