Os versos do xigante “Bilintx” Indalezio Bizkarrondo lévannos até o corazón da sociedade rural vasca, que se vía desolada pola fame. En vinte e un coples crea unha situación curiosa: non sabemos que fai o Señor Nagusi, que non pode pagar o premio dos caseiros ante a bela moza Juana Bixenta. A sesión termina cun happy end autorizado pola Sociedade Cristiá, xa que Nagusi Jauna e Juana Bixenta casarán e ao cabo duns meses farán chegar ao mundo a un neno.

Señoras novas, non vos dormáis, mirade neste
espello: gustadas as
virtudes fermosas tómaas o seu
inquilino como muller,
o amo trata de
gañarse a
pinza a todos os demais.

Bilintx dá un bo consello e, no fondo, o que nos conta é algo que funciona, ao parecer, desde a terra. Trátase dun dos recursos que as mulleres utilizan, de forma voluntaria ou involuntaria, para subirse á escala social, que se utiliza tamén en Hollywood ou nos lugares de traballo, onde en teoría a sedución déixase sobre as mulleres. Promotion canapé é o nome que recibe a sociedade até hai pouco. E si fóra ao revés? Tiñan os homes o seu poder e a súa forza de macho na balanza para reconducir o exercicio da muller? #NiEre ou #Votación TuLos traols Urdea liberaron a palabra durante estes meses e aproveitamos a ocasión para quitarlle a Juana Bixenta a caracola imaxinaria e ambiciosa que se lle puxo a Olabe.

As coplas do bertsolari donostiarra están formadas polas interminables conversacións entre Juana Bixenta e o Señor Nagusi, que por un momento entra na conversación o mozo ou o criado do Señor Nagusi, para asegurar que Juana Bixenta foi levada en boas condicións a casa dos seus pais.

Velaquí, o meu señor, un
anxo para axudalo e volverme.No
camiño si
que tiña medo, pero ao chegar xa
estaba contento.
Agora, preocupado, non ten nada que ver con
irse á cama e pasar boas noites.

Podemos observar que Bilintx achéganos o testemuño dunha violación, simbólica ou real?, que se produciu entre os maiores e os subalternos. Non se ve no texto ningunha pegada desa violencia, pero o noso escritor romántico, quizais único na literatura vasca, suavizaría e fundido na súa néboa discursiva as agudas e dolorosas orellas da agitución. Desde o primeiro momento vese á súa Maxestade perdido nos traballos de conquista da moza que vén pedir un favor:

– Señor Nagusi, este é o traballo, a miña
nai envíame a vostede.
-Oh, si enviáseme a miúdo!
Consólome de verche.
Crer,
estou completamente tolo!
Que elegante é vostede?

Hai que imaxinar a reacción dunha muller que escoita este tipo de cumpridos. Sen mostrar nada sente a miúdo desarmado desde dentro, sen saber como dar o primeiro paso de baile. De súpeto, no corazón de Juana Bixenta contraponse dúas vontades: a da nai e a do señor. A pregunta é por que a nai envía á súa filla maior a pedir o favor de aprazar o prazo de pago, por que non vai ela ou o seu marido? A nai tamén sabe implicitamente que a beleza física da súa filla arruinaralle. Poderiamos dicir que esa nai ten un aspecto arquetípico: as nais casadas, as nais vendidas, as nais enviaron moitas cancións vascas.

– A miña nai díxome que, como non tiña
diñeiro para pagar a renda doméstica,
vaille a facer case un favor, que espere, como moito,
un
mes:
Xa está feito o
mes antes de Pasar.

– Logralo, con todo, facilmente,
aínda que sexa o que sexa, é seguro
dicirlle á miña nai
que si ti vés como
mensaxeira, sen dúbida
es a dona da
miña vontade Juana Bixenta Olabe.

– Por tanto, vou a casa a
dar unha gran alegría á miña nai;
agora ariyo, o meu señor, apresúrome
a ir á miña nai.
-Non vaias!
Pórtase vostede como eu queira, para que non se
vaia a casa hoxe!

O Señor Maior presiona a Juana Bixenta e recoméndolle como eu queira. Aquí radica a sospeita de violencia, que vai da máis alta á máis baixa. Un home que parecía tan amable e tan vasto nas súas palabras, móstrase agora groseiro e arroxa a súa amada ao rostro da rapariga. Pero, por pesada que sexa, sabe coidar a cortesía; A casa de Juana Bixenta está lonxe, ten que facer algo pola noite, ten medo, segundo o verso con moito perigo. Explícalle tamén as súas bondades: Viño de Malaga, ceas copiosas, ouro fino de dezaseis duros… e vólvese a quentar, até o punto de pór en dúbida a honra de Juana Bixenta:

– Podería estar resignado que eu non podería
quedarme aquí; a miña nai espérame

para a noite e eu teño que ir
porque ela espérame; porque desde que
vimos
á miña filla a nai non tería nada bo...

…

– Ademais, Juana Bixenta, déixovos a
conta se cumpres todo
o que me debedes da
renda familiar.
– Vergoña forte!
Está a sufrir e hoxe desbástenme
as bágoas pola miña dor!

Ao final, para defenderse, Juana Bixenta, que é Abila, revélalle que é ofendida pola afrunción do Señor Maior, que se victimiza para salvarse. Volverá a casa co criado e, dez días máis tarde, co permiso da súa nai, os dous mozos casarán na igrexa e si había moita xente á ao redor. Están felices e esperan un bebé pronto. O consello irónico de Bilintx vén entón: tentade gañar grazas a todos os demais.

Juana Bixenta Olabe é unha das bertsolaris de Euskal Herria que cantou e gravou integramente Xabier Lete (1945-2010). A pregunta deterase no aire: o romanticismo e a tenra ironía non ocultan a relación violenta entre un home e unha moza de diferentes clases sociais?