O pasado 19 de xuño a Fundación Elkar convocou a xornalistas no Hotel Barceló Costa Vasca de Donostia-San Sebastián. Unha comparecencia extraordinaria que aproveitou para informar de toda a estrutura do grupo e das liñas de negocio que teñen en marcha, achegando datos até agora pouco coñecidos para o público. É a segunda aparición pública significativa de Elkar en pouco tempo, xa que previamente pediu á asociación de investigación Siadeco que analizase o consumo da cultura vasca e presentou en marzo a enquisa que deu moito que falar: unha das principais conclusións é que máis da metade dos vascos non consomen cultura vasca.

Tamén se preguntou a quen responderon a esta enquisa sobre a percepción pública da Fundación Elkar: o 65% dos vascos ten coñecemento do grupo empresarial, pero segundo as explicacións do presidente da fundación en Donostia, Joxemari Sors, “na maioría dos casos é moi limitado e parcial”. Velaquí unha das causas da segunda saída á praza en pouco tempo: “Valorouse a importancia de dar a coñecer, máis aínda nestes momentos nos que o mundo da cultura, e especialmente o mundo do libro, sofre un cambio constante”, lese na introdución do informe distribuído aos traballadores da prensa que se reuniron en torno ao café da mañá.

Na seguinte páxina pódese ver o mapa do principal conglomerado empresarial da cultura vasca: cinco editoriais –máis dous máis as participacións–, cinco distribuidoras –catro delas fóra do País Vasco–, 18 librarías e outras empresas como a imprenta Leitzaran, parte dunha produtora audiovisual, o 10% da cadea de televisión Hamaika TB e o parque cultural Martin Ugalde –a outra metade–. Iso é Elkar hoxe: Grupo de 433 traballadores, cunha facturación en 2017 superior aos 120 millóns de euros, cun beneficio bruto de catro millóns de euros, sen deducir gastos de amortización, impostos e financeiros. O campo da distribución é o principal alicerce deste gran grupo.

Entre os principais distribuidores do Estado español

En concreto, a rama de Elkar facturou o ano pasado un total de 90,7 millóns de euros, segundo os datos facilitados en Donostia-San Sebastián. E informou sobre algo que até agora non foi moi coñecido: só o 21% desa facturación corresponde á distribución que se fai en Euskal Herria. Todo o demais débese á distribución fóra do País Vasco: 79% –máis de 71 millóns de euros–.

O director xerente de Elkar, Mikel Esnal, explicou a aposta que realizaron nos últimos cinco anos, pero antes destacou a negativa evolución do sector do libro no Estado español entre 2008 e 2016, cun descenso de case un terzo das vendas; ademais da crise económica, Esnal utilizou a expresión “factor pesimista” para sinalar outras causas como a reutilización de libros de texto e os modelos de ensino dixitais. Este é o contexto no que se produciu o cambio de estratexia Elkar, segundo explicaron no Hotel Costa Vasca. Propúñanse ser actores de maior tamaño: “Ser xogador de Euskal Herria significa xogar nunha pequena dimensión de mercado, ser un xogador demasiado pequeno que se sitúa nunha posición débil”. Por tanto, a política expansiva ha guiado nos últimos tempos a liña de distribución da fundación e fixeron varias apostas nesta dirección: Compraron o dispe distribuidor madrileño e o Morcillo de Valencia, ambos os dedicados á distribución de libros, materiais didácticos, xogos e produtos de papelería.

A fotografía da distribución que se realiza fóra do País Vasco compleméntase coas empresas “de toda a vida” da Fundación, MCL, situada en Barcelona, que funciona en Cataluña e Baleares; e ACL, en Madrid, que ademais desta Comunidade, chega até Castela A Mancha, Castela León, Asturias, Galicia, Aragón, Valencia e Murcia.

Na presentación de Donostia-San Sebastián non se mencionou a outra empresa, da que a fundación adquiriu a metade en 2015: O 50% do negocio franquiciado Uppali é propiedade de Elkar na actualidade. Trátase dun novo formato que o distribuidor catalán Abacus puxo en marcha dous anos antes e que está orientado á creación de tendas de venda de libros infantís, xoguetes e materiais para manualidades. Paralelamente ao entroncamento, tamén se poden adquirir libros de texto e narrativos na cadea que está a abrir comercios en todo o Estado español, como foi o caso da publicación en novembro do pasado ano da apertura de cinco novas tendas en Aragón para 2019.

Elkar tamén innovou nos almacéns, centraliza no de San Sebastián aos de Madrid e Barcelona, realiza importantes investimentos en mecanizado… Todo unido –compra de empresas e cambio de almacéns– custou 24 millóns de euros o cambio de estratexia. Non se pode negar que obteña bos resultados, xa que os números publicados o 19 de xuño supuxeron un incremento do 95% no sector da distribución entre 2012 e 2017, situándose cerca do liderado dos repartidores de libros do Estado español, que son os primeiros en facturación.

Xigante de papel

En Euskal Herria tampouco faltou movemento nos últimos tempos, tal e como publicou Kepa Matxain no número 2.603 desta revista: Elkar comprou o distribuidor Bitarte e esta operación ten que ver co peche da libraría Auzolan de Pamplona, que formaba parte da distribuidora navarra. Esnal explicou na comparecencia de San Sebastián que os interinos seguirán traballando Os beneficios do trato son: “É hora de unir forzas. Estamos contentos de alcanzar un acordo”.

Unha das claves da compra-venda de libros é a relación entre as tendas e os distribuidores. Elkar, ademais de contar cos seus propios puntos de venda –fóra de Zuberoa e Baixa Navarra, ten presenza en todas as provincias–, puxo en marcha unha nova fórmula nos últimos catro anos, denominada “tenda amiga”. Outras 20 librarías están integradas nesta rede. Que significa isto? Substitúen o anterior sistema de xestión polo de Elkar, permitindo traballar “con excelencia”, segundo o director xerente, pero mantendo “toda a autonomía”, polo menos na medida que o permita non ter un sistema propio de xestión.

Elkar puxo o foco nas tendas da rúa, ao ver que as posibilidades de competir en vendas en rede son menores. Neste terreo, pois, hai quen: o ano pasado a rama de librarías tivo unha cota de mercado do 34,5% en Hego Euskal Herria, crecendo case tres puntos por encima da media do sector.

O grupo empresarial que se atopa baixo o paraugas da Fundación parece un xigante de papel, xa que a maior parte da facturación está ligada aos libros e as apostas noutros formatos non lle deron o resultado desexado. Isto pode explicar outro anuncio que se fixo naquela presentación: Elkar.eus que deixarán de vender libros electrónicos a través da súa tenda online. Para explicar a decisión, deron a coñecer á prensa a polarización que se produciu no mercado dos libros numéricos: ou a “pirataría” ou o “xigante que todos coñecemos”, é dicir, Amazon, e optaron por non ter moitas opcións fóra deles, incluso crendo que a venda de lectores non tiña moito sentido: “EITB é coma se empezase a vender aparellos de televisión”, dixo Joxemari Sors ao ser preguntado sobre a decisión. En calquera caso, as editoriais do grupo continuarán publicando en formato dixital e os lectores poderán comprar eses libros a través da páxina web da editorial.

Nova función da editorial Txertoa

En comparación con outras liñas de negocio, as editoriais Elkar teñen unhas facturacións máis baixas, un 8% do total do grupo, pero o seu peso no sector do libro vasco é indiscutible. Un de cada cinco libros editados pertence ás editoriais da Fundación e tamén houbo cambios nos mesmos. O máis destacado é a Vacina e a división de roles de Ttarttalo. A partir de agora, Txertoa ocuparase dos libros para adultos que Ttarttalo publicou até agora e esta segunda editorial especializarase na publicación de obras infantís.

A vacina parece que recuperará o peso que tivo historicamente. Está en marcha desde 1968, é dicir, é anterior á propia editorial Elkar; pero durante varios anos faltoulle unha liña ben definida, dependendo do momento publicou ensaios en castelán, biografías infantís ou libros de cociña. Agora parece que terá un marco máis concreto, ensaios en eúscaro e castelán, obras de escritores vascos que falan en castelán e traducións de escritores vascos. O cambio xa se notou na última edición da Feira de Durango, xa que puxo a disposición dos lectores erdales a tradución da novela A pequena guerra, de Lander Garro. Os dous últimos intentos publicados en eúscaro, Telesforo Monzón de Pako Sudupe, aristócrata nacionalista e Tretatxu de Hektor Ortega, gobernador dos ladróns, deron moito que falar –a segunda reportaxe foi publicado por Urko Apaolaza Avila no número 2.599 de ARGIA–. Asedio ao eúscaro de Joan Mari Torrealdai, un volume de máis de 400 páxinas que veu a completar O libro negro do eúscaro de fai 20 anos.

O grupo Elkar, na súa comparecencia de xuño, deu a coñecer moitos datos, liñas de traballo, empresas e apostas estratéxicas, o suficiente como para sacar conclusións. O máis evidente é que desde o momento en que se produce un libro ata que o comprador o adquire, pasando pola rede de distribución e a tenda, as empresas da fundación teñen moito que dicir en toda a cadea do produto. E nalgúns casos, no da distribución, non é a posición de forza que se limita a Euskal Herria. O grupo aproveitou esta presenza para volver reclamar outras políticas culturais. A directora da editorial Elkar, Olatz Osa, adiantou que puxeron en marcha unha “reflexión dentro de casa” sobre este tema e que compartirán conclusións con outros axentes culturais. Parece, por tanto, que o labor público aberta co estudo de Siadeco vai continuar máis adiante.